सकिमाङा पुन्ही सकेपछि नेवार समुदायको मानिसले नेपाल सम्वतको दोस्रो चाडको रूपमा यमरी पुन्ही मनाइन्छ। नेवार समुदायले परम्परादेखि मान्दै आएका हरेक चाडपर्व विज्ञान र प्रकृतिमैत्री छ।
असार साउनमा रोपिएको धान मंसिर महिनामा काटेर भित्र्याएपछि नयाँ धानको चामलको पिठोबाट पहिलो परिकारको रूपमा बाफमा पकाएर यमरी खाने गरिन्छ।
यमरी/योमारी एक परम्परागत नेवार परिकार हो, जुन विशेषगरी यमरी पुन्ही पर्वमा बनाइन्छ र खाइन्छ। यमरी दुई अक्षर मिली बनेको छ जसमा य/यो को अर्थ मनपर्ने र मरी/मारी को अर्थ रोटी हो। यसरी मनपर्ने र मिठो रोटीलाई नेवार भाषामा यमरी/योमरी भनिन्छ। यो परिकार काठमाडौं उपत्यकाको नेवार समुदायको महत्वपूर्ण सांस्कृतिक पहिचान हो।
यमरीको सांस्कृतिक महत्त्व
यमरी पुन्ही (पौष शुक्ल पूर्णिमा) का दिन यो परिकार बनाइन्छ। यो नेवार समुदायको प्रमुख पर्व हो। यस दिनले धान भित्र्याउने समयको समाप्ति जनाउँछ। मानिसहरूले अन्नदेवी अन्नपूर्णा, धनका देवता कुबेर, देवता यमराज लगायत पूर्वजलाई यमरी चढाउने गर्छन्। नेवार समाजमा यसलाई समृद्धि, धन, आत्मशुद्धिसँग सम्बन्धित मानिन्छ।
यमरीको ऐतिहासिकता निकै रोचक र सांस्कृतिक रूपमा महत्वपूर्ण विषय हो। यो केवल परिकार मात्र होइन, नेवार सभ्यता, कृषि संस्कार तथा धार्मिक आस्थासँग जोडिएको प्रतीकात्मक पहिचान पनि हो।
यमरीको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
पौराणिक कथा अनुसार उत्पत्ति
नेवारहरूको परम्परागत कथा अनुसार, पाँचौं शताब्दी तिरको लिच्छवि कालका राजा अंशुवर्माको समयदेखि यो परम्परा सुरूवात भएको मानिन्छ। नयाँ सांस्कृतिक परम्परा, भोजन र विश्वाससँग गहिरो जोडिएको यो पर्व नेवार समुदायको सांस्कृतिक पहिचानको प्रतीक बनेको छ।
पौराणिक सम्बन्ध:
पहिलो किवदन्ति
भक्तपुरमा बस्ने एक किसान दम्पती – सुवर्णस्वर्ण नामका मानिसले पहिलोपटक यमरी बनाए। धान भित्र्याएर नयाँ अन्न (नवन्न) प्राप्त भएपछि उनले देवताहरुलाई धन्यवाद दिन केही नयाँ परिकार बनाउन सोचे। चामलको पिठो, चाकु र तिल मिसाएर नयाँ आकारको रोटी बनाएर देवतालाई अर्पण गरे।देवता त्यस परिकारबाट खुसी भए र भने, “यस परिकारलाई ‘या’ (रोटी) र ‘मरी’ (मिठो) भनियोस्, र यसलाई पूजा र पर्वमा बनाइयोस्।’ त्यस दिनलाई पछि “यमरी पुन्ही’ नाम दिइयो, जसले “यमराजलाई अर्पण गरिएको मिठो रोटीको दिन’ भन्ने अर्थ जनाउँछ।
दोस्रो किंवदन्ती अनुसार काठमाडौं उपत्यकाका एक गरिब दम्पतीले आफ्नो पहिलो अन्नको फसलमा यमरी आविष्कार गरी छिमेकी लगायत देवताहरूलाई चढाए। धनका देवता बागी रुप लिई प्रसन्न भए र खानालाई मनपर्ने पवित्र रोटी घोषणा गर्दै जोडीलाई धन र समृद्धिको आशीर्वाद दिए। जसका कारण यो पर्वमा यमरी बनाउने चलन आएको हो।
यमरीको कृषि र मौसमसँग सम्बन्ध
यमरी पुन्ही वर्षदिनमा लगाएको धान भित्र्याउने अन्तिम दिन (पौष शुक्ल पूर्णिमा) सँग सम्बन्धित छ। नयाँ अन्नको रूपमा धानबाट बनेको चामल प्रयोग गरेर यमरी बनाइन्छ, जसले समृद्धि, अन्न, र धनको प्रतीक जनाउँछ। यसरी यो पर्व कृषि चक्र र प्रकृति पूजासँग पनि जोडिएकोले प्रकृति र कृषि उत्पादनप्रति कृतज्ञता प्रकट गर्ने माध्यमको रूपमा चलनचल्तीमा आएको हो।
हिउँद याममा खेतमा काम गर्ने किसानहरूलाई बढी मात्रामा चिसोबाट बच्न न्यानो र ताप शक्तिको लागि चाकु तथा तिल सहित बफाएर पकाएको यमरी खान जरुरी छ। शरीरका लागि आवश्यक ताप शक्ति पाउन समाजको विकाससँगै यमरी खाने प्रचलन सुरु भएको मान्न सकिन्छ।
यमरीको धार्मिक र सामाजिक महत्व
यो पर्वमा अन्नपूर्णा देवी, कुबेर र यमराजको पूजा गरिन्छ। मानिसहरूले जीवन, मृत्यु र पुनर्जन्मको चक्र सम्झँदै आफ्नो आत्मशुद्धिको कामना गर्छन्।
पारिवारिक बन्धनमा बाँधिएर यो पर्व मनाउने भएकोले नेवार समाजमा यो पर्व परिवार एकता र समुदायिक मेलमिलापको प्रतीक हो – जहाँ घरका साना बच्चादेखि बुढापाकासम्म सबै सदस्य परिवार मिलेर सहभागी भएर यमरी बनाउँछन्। यसले पारिवारिक एकता, सहकार्य र स्नेह बढाउने काम गर्छ। गाउँ वा टोलका मानिसहरू मिलेर पनि यमरी बनाउने परम्परा छ, जसले सामुदायिक आत्मीयता र सहयोगभाव प्रकट गर्छ।
यमरीको रूप र प्रतीक वैज्ञानिक रूपमा
यमरीको आकार सामान्यतया माछाको मुख वा शंखजस्तो आकारको हुन्छ। यसको टुप्पो (नोक) भागले ज्ञान र आत्मबोध जनाउँछ। यमरी भित्रको चाकु (गुड) ले जीवनको मिठास र गर्मीको प्रतीक हो। जीवनशक्ति र चामलको बाहिरी खोल ले शुद्धता र धैर्यता जनाउँछ। यमरी बाफमा पकाउने प्रक्रिया शुद्धिकरण र आध्यात्मिक आत्मसुधारको प्रतीक मानिन्छ। यसरी यमरी जीवन, मृत्यु र पुनर्जन्मको दार्शनिक अर्थ बोकेको परिकार हो।
नेपालीको विभिन्न ठूलो चाडपर्व सकिएपछि काठमाडौं उपत्यकामा सुरु हुने जाडो यामबाट बच्न शरीरमा ताप तथा ऊर्जा प्राप्तिको लागि यो पर्व मनाएको हुनुपर्छ। भूगर्भीय हिसाबले यस पूर्णिमाको दिनदेखि दिनहरू क्रमशः लम्बिँदै जान्छ । जसले गर्दा मानिसहरुमा अझ बढी मेहनतको लागि सकारात्मक ऊर्जा पुग्छ भन्ने विश्वास छ।
यमरीमा किसानको माैलिक कलाकारिता
चामलको पिठोबाट गणेश, कुबेर, लक्ष्मी जस्ता कलाकृति बनाउनु यस पर्वको विशेषता हो। यसरी किसानले आफूभित्र लुकेको कलालाई चामलको पिठो मार्फत् मुर्ति निर्माणको प्रस्तुती दिने दुर्लभ परम्परा यमरी पुन्हीभित्र रहेको छ। प्रतिस्पर्धा नभए पनि एउटा कलाकारले अर्को कलाकारसम्म आफू बढी सक्षम भएको साबित गर्ने अवसर हो। चामलको पिठोद्वारा गणेश, कुबेर, लक्ष्मी जस्ता कलाकृति बनाउनुले हामीभित्र लुकेको सीप, कौशल र जाँगरिलोपन उजागर गर्छ।
सांस्कृतिक प्रदर्शन र लोककलामा आजको सन्दर्भमा यमरी
आजभोलि यमरी केवल धार्मिक पर्वमा होइन, नेवारी भोज, विवाह, सांस्कृतिक कार्यक्रममा पनि बनाइन्छ। यसले नेवार समुदायको सांस्कृतिक पहिचान र परम्परागत पाककलालाई जगेर्ना गर्न मद्दत गरेको छ।
यमरीको सांस्कृतिक पक्ष नेवार समुदायको जीवन, विश्वास, र सामूहिक पहिचानसँग गहिरो रूपमा जोडिएको छ। यो केवल स्वादिलो परिकार मात्र होइन, संस्कृति, आस्था र सामाजिक सम्बन्धको प्रतीकात्मक माध्यम हो।
यमरी पुन्हीको अवसरमा देवपाटन, खोकना, पनौती, काठमाडौं, भक्तपुर, ललितपुरमा मेला सहित कहिकतै यमरी बनाउने प्रतियोगिता, नेवारी नाचगान, ढोल-नगारा र देवी-देवताको शोभायात्रा समेत हुन्छ। यसले नेवार समुदायको लोककला र परम्परागत संगीतलाई जगेर्ना गर्न मद्दत गर्छ।
सांस्कृतिक पहिचान र समकालीन अर्थ
आज यमरी नेवारहरूको मात्र होइन, नेपालको सांस्कृतिक सम्पदाको प्रतीक बनिसकेको छ। यमरी नेपाली खानाको विविधता र मौलिकता देखाउने एउटा प्रमुख उदाहरण हो।विदेशमा बस्ने नेवार समुदायले पनि यमरी पुन्ही मनाउँछन्, जसले प्रवासी नेपालीबीच सांस्कृतिक निरन्तरता कायम राखेको छ।
यमरी नेवार सभ्यताको अन्नप्रेम, परिवारप्रेम, धर्म-संस्कृति प्रेमको प्रतीक हो। यो परिकारले भोजन र भावनाको अद्भुत संगम देखाउँछ, जसले संस्कृति र स्वादलाई एउटै धागोमा बाँधेको छ।
यमरी बनाउने ताैरतरिका र विविध पक्ष
यमरी पुन्ही एक पर्व हो, जुन नेवार समुदायले अन्नकी देवी अन्नपूर्णालाई पूजा गर्दै यमरी बनाउँछ। यो पर्वलाई धान्य पुर्णिमा पनि भनिन्छ। चामलको पिठो मुछेर माथिल्लो भाग चुच्चो र मुनितिर गोलाकारवृत्त बनाई यमरी अर्थात् मनपर्ने रोटीमा चाकु, घ्यू, नरिवल, खुवा र अन्य भराइ सामग्री राखेर बाफ मार्फत पकाईन्छ। यो रोटी अहिले देश विदेशमा प्रमुख आकर्षण बनेको छ। नेवार समुदायका कोही कोही जातिले यमरी पुन्हीलाई ज्यापु दिवसको रूपमा समेत मनाउँदै आएका छन्।
कृषि विनाको जीवन परिकल्पना गर्न सकिँदैन। मानव जीवनको अस्तित्व कृषि उपज र उत्पादनमा निर्भर रहेको हुन्छ। कृषि आविष्कारको जननी हो। विश्वमै अद्वितीय र माैलिक सांस्कृतिक पर्वको रूपमा रहेको यमरी पुन्हीलाई संरक्षण र सम्वर्धन गर्न कृषि योग्य जमिनको संरक्षणसहित उत्पादनलाई बजारीकरण तथा प्रवर्द्धन गर्नु आवश्यक छ। यसले पर्यटन प्रवर्द्धन भई राष्ट्रिय आम्दानीमा उल्लेख सहयोग पुग्छ।
