आरामदायी जीवनशैली र अत्याधुनिक सेवासुविधामा पहुँच पुगेका कारण सम्पन्न सहरिया बढी बाँच्छन् भन्ने सही नभएको पाइएको छ। हालै सार्वजनिक भएको एक तथ्यांकले नेपालमा गाउँमा बस्नेहरू नै बढी बाँच्ने गरेको तथ्य उजागर गरेको छ।
नेपाल सरकार राष्ट्रिय तथ्यांक कार्यालयले सोमबार सार्वजनिक गरेको ‘नेपालमा मृत्यु स्थिति’सम्बन्धी प्रतिवेदनले मृत्यु हुने एवं बाँच्न सक्ने सूचकहरूका बिचमा सहरी–ग्रामीण, जातजाति र सम्पन्नताका तहअनुसार पर्याप्त भिन्नता रहेको तथ्य निकालेको छ।
कार्यालयका निर्देशक विनोदशरण आचार्यले प्रस्तुत गरेको राष्ट्रिय जनगणना–२०७८ ले नेपालमा मृत्युसम्बन्धी विषयगत प्रतिवेदनको नतिजामा सहरियाभन्दा गाउँलेहरू बढी बाँच्ने गरेको उल्लेख छ। तथ्यांकअनुसार सहरी क्षेत्रमा बस्नेको औसत आयु ७१.७ वर्ष र गाउँमा बस्नेको औसत आयु ७२.३ वर्ष रहेको छ।
‘गाउँको साधारण जीवनशैली, स्वच्छ वातावरण र अझै पनि शुद्ध खानपिनकै कारण गाउँलेहरू बढी बाँच्ने गरेको देखियो,’ निर्देशक आचार्यले भने, ‘अर्धसहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्नेहरू भने ७१.४ वर्ष बाँच्ने गरेको जनगणनाले देखाएको छ। ग्रामीण क्षेत्रका महिलाको बाँच्ने उमेर पनि सहरिया महिलाको भन्दा एक वर्ष बढी देखिएको छ।’
तराईका दलित पनि बढी बाँच्छन्
जनगणना २०७८ को तथ्यांकले तराईमा रहेका दलित समुदायको बाँच्ने उमेर उच्च रहेको छ। पहाडी दलितको औसत आयु सबैभन्दा कम अर्थात् ६७.३ वर्ष मात्र देखिएको छ र योभन्दा थोरै माथि तराई दलितमा ६८.८ वर्ष रहेको छ। सम्पन्नताको वर्गीकरणका आधारमा सबै भन्दा तल्लो अर्थात् अति विपन्न वर्गमा औसत आयु ७१.३ वर्ष छ भने अति सम्पन्न वर्गमा यो सूचकको मान ७३.१ वर्ष छ।
नेपालीहरूको औसत आयु ७१.३ वर्ष छ। महिलाका हकमा यो मान ७३.८ वर्ष र पुरुषका हकमा ६८.२ वर्ष छ। २०६८ सालमा नेपालमा अक्सर बसोबास गर्नेको औसत आयु ६६.६ वर्ष मात्र थियो, जुन २०७८ सालमा उल्लेखनीय रूपले बढेको छ। यो वृद्धि पुरुषमा २०६८ सालमा ६५.५ वर्ष थियो तथा महिलामा ६७.९ वर्ष मात्र थियो। दुवैका हकमा यो निकै बढेको हो।
‘सहरिया महिलाभन्दा गाउँले महिलाको औसत आयु पनि एक वर्षले बढी छ। जसका मुख्य कारणमा गाउँले महिलाले शारीरिक श्रम बढी गर्नु, स्वच्छ र शुद्ध आहारा लिनु रहेका छन्,’ कार्यालयका सचिव मधुसुदन बुर्लाकोटीले भने, ‘गाउँको स्वच्छ वातावरणले पनि गाउँले जीवनशैली स्वस्थकर बनेको अध्ययनले देखाएको छ। बढीजसो संयुक्त परिवारमा बसोबास गर्ने भएकाले पारिवारिक वातावरण पनि स्वस्थकर नै रहेकाले गाउँलेहरू बढी बाँच्ने गरेको तथ्य जनगणनाले देखाएको छ।’
उनले जनगणनाको विधि र सिद्धान्तले पनि केही हदसम्म यसमा प्रभाव पारेको बताए। ‘किनभने उपचारका क्रममा सहरमा आउनेहरूको मृत्यु हुँदा त्यो मृत्युको अभिलेख पनि सहरमै बस्छ,’ उनले भने, ‘यसले पनि गाउँमा मृत्यु कम देखिन्छ। महिला बढी बाँच्नुको कारण महिलामा कायम रहेका रोगप्रतिरोधात्मक क्षमताले पनि काम गरेको हो।’
बढी मृत्यु हुनेमा सडक दुर्घटना
जनगणना २०७८ अनुसार कुल एक लाख ९२ हजार एक सय ७८ परिवारमध्येबाट गणनाको दिनभन्दा ठिक अगाडिको १२ महिनाको समयावधि २०७७ कात्तिक २५ देखि २०७८ कात्तिक २४ सम्म कुल एक लाख ९८ हजार चार सय ६३ जनाको मृत्यु भएको देखिन्छ। मृत्यु हुनेमा पुरुष ५८ प्रतिशत छन् भने महिला ४२ प्रतिशत मात्र। तर राष्ट्रिय स्तरमा हेर्दा कुल घरपरिवार ६६ लाख ६० हजार आठ सय ४१ मध्ये २.९ प्रतिशत परिवारमा मात्र कुनै सदस्यको मृत्यु भएको पाइयो। प्रदेशस्तरमा परिवारका आधारमा मृत्युको अनुपात केलाउँदा कोसीमा सर्वाधिक ३.१ प्रतिशत र सबैभन्दा न्यून अर्थात् २.२ प्रतिशत कर्णालीमा देखिन्छ। जिल्लास्तरको तथ्यांक तुलना गर्दा सर्वाधिक ३.८ प्रतिशत कपिलवस्तु र न्यूनतम १.८ प्रतिशत रुकुम–पश्चिममा छ।
‘प्रतिवेदनले नसर्ने प्रकृतिका रोगहरू जुन सामान्यतया जीवनशैली, खानपान, वातावरणीय तŒव आदिसँग अन्तरसम्बन्धित हुन्छन्,’ अध्यक्ष बुर्लाकोटीले भने, ‘नसर्ने प्रकृतिका रोगका कारणले कुल मृत्युको झन्डै ५० प्रतिशत हिस्स ओगटेको छ। उता सरुवा रोगहरू जुन कमजोर सरसफाइका कारण प्रत्यक्ष प्रभावित हुन्छन्। यसले गर्दा हुने मृत्ुयुले कुल मृत्युको १२.६ प्रतिशत हिस्सा ओगटेको छ। प्राकृतिक प्रकोपका कारणले ४.८ प्रतिशत, सडक र अन्य दुर्घटनाबाट हुने मृत्यु ५.९ प्रतिशत छ। आत्महत्याले पनि २.७ प्रतिशत हिस्सा ओगटको छ।’
उनले ६ हजार मृत्यु सडक दुर्घटनाबाट भएको जानकारी दिए। ‘सवारीसाधन चलाउनेमा पनि पुरुष नै बढी छन्। यसकारण अब राज्यले सडक दुर्घटनासँग सम्बन्धित नीति तथा कार्यक्रम परिमार्जन गर्नुपर्ने र नयाँ नीति कार्यक्रम बनाउनुपर्ने आवश्यकता छ भने नसर्ने रोगबारे पनि राज्यले अब नयाँ किसिमको नीति तथा कार्यक्रम तय गर्नुपर्ने आवश्यकता देखियो,’ उनले भने।
प्रदेशगत रूपमा हेर्दा कुल मृत्युमा नसर्ने रोगका कारणबाट सबैभन्दा बढी कोसी प्रदेशमा ५७ प्रतिशत मृत्यु भएको तथ्यांक छ भने न्यूतम मधेस प्रदेशमा ४१ प्रतिशत देखिन्छ। जिल्लास्तरमा नसर्ने रोगको कारणले भएको उच्चतम ६२ प्रतिशत मृत्यु इलाममा रहेको पाइयो भने न्यूनतम सोलुखुम्बुमा ७ प्रतिशत देखियो। तुलनात्मक रूपमा सडक दुर्घटनाका कारणले हुने मृत्यु अधिकतम तराईका जिल्ला र कर्णाली प्रदेशमा देखिएको छ।
१५–२४ वर्ष उमेर समूहकाबाट बढी आत्महत्या
उमेरअनुसार मृत्युको कारणलाई विश्लेषण गर्दा १५ देखि २४ वर्षसम्मका युवाको आत्महत्याको दर उच्च रहेको जनगणना २०७८ ले देखाएको छ। महिलातर्फ कुल आत्महत्याजन्य मृत्युमा करिब ४० प्रतिशत १५–२४ वर्ष उमेर समूहभित्रै परेको छ। यस उमेर समूहमा पुरुषतर्फको हिस्सा ३५ प्रतिशत छ।
८० प्रतिशत जनसंख्या ६० वर्षसम्म बाँच्ने अनुमान
कार्यालयका प्रवक्ता ढुण्डीराज लामिछानेले २०७८ को मृत्युसम्बन्धी प्राप्त तथ्यांक र कारणहरूको विश्लेषण गर्दा सुधारात्मक औषधि उपचार र मानिसमा बढ्दै गएको स्वस्थ जीवनशैलीसम्बन्धी सचेतनाका कारण औसत आयु बढ्दै गई बुढ्यौली जनसङ्ख्यामा वृद्धि हुँदै गएको बताए।
उनले नेपालको करिब ८० प्रतिशत जनसंख्यामा ६० वर्षसम्म बाँच्ने अपेक्षा गरिएको जनाए। ‘यस उमेरसम्ममा ८५ प्रतिशत महिला र ७५ प्रतिशत पुरुष बाँच्न सक्ने देखिन्छ,’ प्रवक्ता लामिछानेले भने, ‘६० वर्षको उमेरसम्म बाँच्न सक्ने अनुपात सम्पन्नताको उच्चतम पाँचमा पर्ने परिवारका जनसंख्याका हकमा ८४.७ प्रतिशत छ भने अति विपन्न परिवारका जनसंख्याका हकमा ७७.७ प्रतिशत मात्र छ। अब राज्यले विगतका नीति कार्यक्रमहरूमा परिमार्जन गर्नुपर्ने देखियो। जनगणनाले उजागर गरेको तथ्यहरूमा आधारित रहेर सोहीअनुसारको नीति तथा कार्यक्रम तय गर्नुपर्छ।’ Nagariknews.com
म्याग्दीको अन्नपूर्ण गाउँपालिका–४,नारच्याङमा अवस्थित अन्नपूर्ण प्रथम हिमाल आरोहण भएको ७५ वर्ष पूरा भएको अवसरमा हिरक महोत्सव मनाइने भएको छ । विश्वमै आठ हजार मिटरभन्दा अग्लो पहिलो मानव पाइला परेको कारण जेठो हिमाल भनेर समेत चिनिने अन्नपूर्ण हिमालको प्रचारप्रसार सहित यसका बारेमा जानकारी दिन हिरक महोत्सव गर्न लागिएको हो ।
सन् १९५० मा जुन ३ मा फ्रान्सका मौरिज हर्जोग र लुई लचेनलको टोलीले अन्नपूर्णको शिखर चुमेको तीन वर्षपछि विश्वको सर्वोच्च शिखर सगरमाथाको सफल आरोहण भएको थियो ।
कास्की, मनाङ र मुस्ताङ जिल्लाको सिमानामा समेत जोडिएको अन्नपूर्ण हिमालको आरोहणका गर्ने आधारशिविर सहित मार्ग र तत्कालिन समयमा गरिएका आरोहणस्थलको सम्पूर्ण भूगोल म्याग्दीमा पर्छ ।
आरोहणको ७५ वर्षपछि पहिलो पटक सम्बन्धित भूगोलमा महोत्सव मनाउन आवश्यक यतारी गरिएको अन्नपूर्ण गाउँपालिकाका अध्यक्ष भारतकुमार पुनले बताउनुभयो । अध्यक्ष पुन भन्नुहुन्छ,‘‘तयारीमा जुटेका छौ, सबैको साथ र सहयोगको अपेक्षा गछौं ।’’ अन्नपूर्ण आरोहणले नेपालको पर्वतारोहणको बारेमा यो नै पहिलो हिरक महोत्सव भएकाले एतिहाँसिक बनाउने गरी तयारी सुरु भएको छ ।
महोत्सवको कार्यतालिका सहित अन्य विभिन्न कार्यक्रमहरु समेत सार्वजनिक भएको छ । जस अन्तरगत महोत्सवको अवसरमा जेठ १६ देखि १९ गतेसम्म नारच्याङदेखि अन्नपूर्ण आधार शिविरसम्मको पदयात्रा, १९ गते प्रथम आरोही हर्जोगले प्रयोग गरेका उपकरण उनका परिवारबाट नेपाल पर्वतारोहण सङ्घद्वारा सञ्चालित अन्तरराष्ट्रिय पर्वतीय सङ्ग्रहालय पोखरालाई हस्तान्तरण र हर्गोजले लेखेर फ्रान्सेली राजदुतावासले अनुवाद गरेको पुस्तक ‘द अन्नपूर्ण’ को विमोचन गर्ने कार्यक्रम तय भएको पर्यटन अभियान्ता तेज गुरुङले जानकारी दिनुभयो ।
उहाँका अनुसार महोत्सवमा आगामी जेठ १९ र २० गते अन्नपूर्ण गाउँपालिकाका सबै८ वटै वडाको सहभागितामा मगर संस्कृतिमा आधारित पुख्र्यौली नृत्य तथा झाँकी प्रदर्शनी, खुला नृत्य, जेठ २० गते आधार शिविरदेखि नारच्याङसम्म म्याराथन दौड प्रतियोगिता, आधार शिविरमा राखिएका आरोहीका शालिक अनावरण, सङ्ग्रहालय र मौरिस हर्गोज पदमार्गको उद्घाटन, मूल समारोह, सम्मान तथा पुरस्कार वितरण र २१ गते पर्यटकीयस्थल घोडेपानी पुनहिलमा महोत्सवमा समापन गरिने छ ।
महोत्सवको आयोजक अन्नपूर्ण गाउँपालिका, नेपाल पर्यटन बोर्ड, नेपाल पर्वतारोहण सङ्घ, अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र आयोजना (एक्याप) रहेको छ भने अन्नपूर्ण गाउँपालिका पर्यटन विकास समिति सहआयोजक तोकिएको छ । महोत्सवमा स्थानीय नारच्याङमा रहेका संघसंस्थाका साथै अन्नपूर्ण भित्रका यूवा क्लवहरूलाई समेत विभिन्न जिम्मेबारी प्रदान गरिएको छ।
पछिल्लो समय म्याग्दीको प्रमुख पर्यटकीय गन्तब्य बनेको अन्नपूर्ण बेसक्याम्पमा आन्तरिक पर्यटकको घुईचो लाग्ने गरेको छ। आधार क्षेत्र नजिकै रहेको पञ्चकुण्ड ताल पर्यटकको आर्कषक मानिन्छ । मुस्ताङको कुञ्जो हुदै आधार शिविर जाने पदमार्ग जोखिमयुक्त र घुमाउरो थियो । बि.स. २०६८ मा नारच्याङका बासिन्दाले आधार शिविर जोड्ने पदमार्ग पहिचान गरेका थिए । नारच्याङबाट तेस्रो दिनमै आधार शिविर पुग्न सकिन्छ ।