नेपालीलाई ‘तपाईंलाई घुम्न मन पर्ने ठाउँ कुन हो’ भनेर सोध्दा धेरैको जवाफ आउँछ–पोखरा । करिब साढे ३ वर्षदेखि पोखरामा बसिरहेको मलाई भने मुस्ताङ घुम्न जाने ठूलो रहर थियो । पोखरा बसाईंको अवधिमा मुस्ताङ जाने अवसर यसअघि नमिलेका पनि होइनन् । तीन पटक मुस्ताङ जाने मौका जुर्दा पनि विशेष कारणवस् त्यहाँ पुग्ने धोको अधुरै थियो ।

चौथो चोटी आएको अवसर गुमाउनु पनि भएन, यसपालि घुमन्ते बन्ने जोश आयो । गण्डकी विश्वविद्यालयको ब्याचलर इन स्पोट्स म्यानेजमेन्ट (बिएसएम) का सातौं सेमेस्टरका विद्यार्थीबीच शैक्षिक भ्रमण जाने एजेन्डा बारम्बार आइरहन्थ्यो । हरेक छलफलको पहिलो नम्बरमै हुन्थ्यो मुस्ताङ ।

तर, स्रोत र साधनको सीमितताका कारण मुस्ताङलाई छाडेर चितवन, सौराहा मोडिन खोज्दा पनि मन भने जोमसोम, कोरलातिर नै ढल्किरहेको थियो । यसपालि पनि पहिले सौराहा जाने कुरा करिब पक्कापक्की भएको थियो ।

भ्रमणको विषयमा कुरा गर्न हामी विश्वविद्यालय पुग्यौं । रजिस्ट्रार डा. कैलाश तिमल्सिना सरसँग कुरा भइरहदा ‘मुस्ताङ जाने चाँजोपाँचो मिलोस्’ भनी मनमनै सोचिराखेको थिएँ । यो पटक सोचाइ र व्यवहारमा तादात्म्य देखियो । विश्वविद्यालयबाट बाहिर निस्कदै गर्दा हाम्रो योजना सौराहाबाट मुस्ताङतर्फ सोझियो । मुस्ताङ जाने गाडीको व्यवस्थापन गर्न दाइहरु लाग्नुभयो र म खुब उत्साहित हुँदै निवासतिर फर्किएँ ।

गाडीसँग कुरा नमिले मुस्ताङ जान नपाउने त होइन भन्ने डर मनमा खेलिरहेको थियो । मुस्ताङ जाने गाडीको व्यवस्था भएपछि भने साढे तीन वर्षको पर्खाइ सकिएको महसुस भयो ।

गाडी व्यवस्था गरी गण्डकी विश्वविद्यालयमा खेलकुद व्यवस्थापन संकायको सातौं सेमेस्टरमा पढिरहेका हामीले ८ जनासहित १० जना चैत ४ गते बिहान मुस्ताङ प्रस्थान गर्‍यौं । म्याग्दीको बेनीबाट हिँडेको केही बेरमा मुस्ताङ प्रवेश गरेको आवास हुन थाल्यो । गाडीको झ्यालबाट देखिएको दृश्य निकै मनमोहक देखिन्थ्यो ।

म्याग्दीको रुप्से झरनाबाट हाम्रो घुमफिरको क्रम सुरु भयो । केही समय रुप्से झरना अवलोकनसँगै हामी मुस्ताङतर्फ अघि बढ्यौं । जोमसोम पुग्दा साँझको करिब ५ बजेको थियो । त्यसपछि खाजा, खाना खायौं र पहिलो दिन जोमसोममै बस्ने निधो गर्‍यौं । त्यो रात जोमसोममै बित्यो ।
अर्काे दिन बिहान साढे ९ बजेतिर हामी जोमसोमबाट कोरला नाकाका लागि प्रस्थान गर्‍यौं । करिब ७ घन्टाको यात्रापछि कोरला पुगियो । त्यो ७ घन्टामा हामीले यात्रामात्रै गरेनौं, मुस्ताङ किन घुम्नुपर्छ भन्ने जिज्ञासाको उत्तरसमेत पायौं । मुस्ताङको भौगोलिक विशेषता नजिकबाट नियाल्ने मौका मिल्यो ।

असहज बाटोबाट भएको असहज परिस्थितिलाई त्यो सुन्दरताले महसुस हुनै दिएन । तर, लामो बाटो र बढी उचाईमा जाँदा मन अत्तालिएको भने पक्कै थियो । अतात्तिएको मन ४ हजार ६ सय मिटरको उचाईमा रहेको कोरला नाकामा पुगेको छिनभरमै फुरुङ्ग भयो । हावाहुरी एक ठाउँमा थियो भने त्यहाँ पुग्दा मनमा छुट्टै उत्साह जागेर आयो । केही छिन नेपाल–चीन सीमाको कोरला नाकाको पिलर नम्बर २४ मा फोटो खिचेर हामीले पुनः लोमान्थाङतर्फ लाग्यौं ।

लोमान्थाङमा केही समय अल्मलिएर कागबेनीतर्फ यात्रा सोझियो । लोमान्थाङबाट कागबेनी पुग्न ५ घन्टाभन्दा बढी समय लाग्थ्यो । लोमान्थाङबाट हिँड्दा साँझको ५ बजिसकेको थियो । लामो यात्रा हुँदा हामी एकदमै थकित थियौं । त्यस कारण हामी गन्तव्यमा पुग्न सकेनौं ।

दोस्रो दिनको बास कागबेनी र लोमान्थाङबीचको स्याङमोचेनमा हुन पुग्यो । योजना नबनाई हिड्दा बीच बाटोमै अल्मलिनु परेको महसुस हामीले गर्‍यौं । त्यसपछि भने हामीले कहाँ जाने, कति बेला जाने योजना बनाउन थाल्यौँ । ता कि हाम्रो यात्रा सहज र व्यवस्थित होस् ।

तेस्रो दिन स्याङमोचेनबाट बिहान ८ बजे हिड्ने गरी होटलबाट निस्केयौं । तर, गाडी बिग्रिएपछि करिब २ घन्टा त्यही नै बित्यो । १० बजेतिर हामी कागबेनीका लागि प्रस्थान गर्‍यौं । गत वर्षको साउनमा आएको बाढीबाट प्रभावित भएको कागबेनी पुनर्निर्माण भइसकेको महसुस भयो । २०८० साउन २९ गते कागखोलामा आएको बाढीले कागबेनी क्षेत्रका पक्की पुल, प्रहरी चौकीसहित ३१ घर बगाएको थियो । जुन अहिले पुरानै अवस्था फर्किए जस्तो आभास हामीले गर्‍यौं ।

फर्किँदा हामी मुक्तिनाथ मन्दिर गयौँ । हिन्दू र बौद्ध दुवै धर्माबलम्बीको पवित्र तीर्थस्थल मुक्तिनाथ पुग्दा हामी निकै पुलकित थियौं । करिब ३० मिनेटको यात्रापछि हामी मुक्तिनाथको बस स्टेसनमा पुग्यौं । त्यहाँबाट करिब ३० मिनेटको पैदल यात्रा हिँडेपछि मुक्तिनाथ मन्दिरमा पुग्न सकिन्छ । मुक्तिनाथ पुग्दा भारतीय तीर्थयात्रीको बाक्लो उपस्थिति थियो । मन्दिरमा व्यवस्थापकीय कमजोरी भने प्रष्ट झल्किएको थियो । ठाउँ विभाजन नहुँदा र सबै एउटै ठाउँमा हुँदा स्थिति भद्रगोल देखिन्थ्यो ।

विशेषतः तीर्थयात्री एक सय आठ धारामा नुहाउन, पाप र पुण्य कुण्डमा डुबुल्की मार्न मुक्तिनाथ मन्दिरमा जाने गर्छन् । तर, स्वास्थ्यले साथ नदिँदा मेरो न धारामा नुहाउने रहर पूरा भो, न कुण्डमा डुबुल्की मार्ने । केवल मन खल्लो बनाउँदै फर्किनुपर्‍यो । मुक्तिनाथबाट फर्किएपछि हाम्रो बाटो ढुम्बातालतर्फ सोझियो ।

२८३० मिटर उचाइमा रहेको ढुम्बा ताल निकै आकर्षक छ । त्यहाँ केही समय बिताएर हामी तेस्रो दिन बास बस्न लेतेतर्फ लम्कियौं । त्यस दिन हाम्रो बसाइ लेतेको सीयु अगेन होटलमा भयो । त्यो बसाइका क्रममा केही समय हामीसँग थियो । समय व्यतीत गर्न ‘चोर पुलिस’ खेल खेल्ने उपाय साथीहरुले निकाले । त्यो यात्राकै सबैभन्दा रमाइलो र यादगार पल बनिरहेको छ ।

चौथो दिन बिहान लेतेबाट हामी मार्फातिर लाग्यौं । निकै आकर्षक मार्फा गाउँमा दुई घन्टा बिताएको पत्तै भएन । स्याउको राजधानीका रुपमा परिचित मार्फामा स्थानीय रहनसहन, हिमाली भेगको पोशाकदेखि जेरी चलचित्र छायांकन भएको जेरी गल्ली अवलोकन गर्ने मौका यात्राले जुरायो । लेतेको आतिथ्यतापछि त्यही खाना खाएर हामीले मुस्ताङलाई बिदाई गर्‍यौं ।

साँझ हामी म्याग्दीको तातोपानी आईपुग्यो । तातोपानी आइपुग्नु तर कुण्डमा ननुहाउनु, त्यो करिब असम्भव नै हुन्छ । हामीले पनि केही समय डुबुल्की मार्‍यौं । कुण्डमा स्नान गर्दा बाथरोग, ग्यास्ट्रिक, ढाड दुख्ने जस्ता रोग निको हुने विश्वासका साथ सयौं व्यक्ति त्यहाँ स्नान गरिरहेका थिए । तातोपानीको डुबुल्कीपछि हाम्रो ४ दिने यात्राको गन्तव्य अब पोखरा नै थियो, अर्थात् यात्रा टुंग्याउनीतिर पुगेको थियो । हाम्रो गाडी पोखरातर्फ अघि बढ्यो । पर्वत हुँदै कास्की प्रवेश गरेपछि लुम्ले आइनपुग्दै गाडी बिग्रियो ।

गाडी मर्मतको काम जारी नै थियो । हामी यात्रुहरु भने फुक्काफाल नै थियो । यो समयको उपयोग गरी हामीले ‘मिनी कन्सर्ट’ नै गर्‍यौं । बिएसएमको संयोजक मधुसुधन सुवेदी सरले गितार ल्याउनुभएको रहेछ, साथै उहाँसँग गितार बजाउने र गाउने सीप पनि रहेछ । यो पर्खाइको समयलाई मिनी कन्सर्टले पट्यारलाग्दो बन्न दिएन । गाडी चाँडै बनिहाल्ने अवस्था नदेखेपछि हामी अर्काे गाडीमा पोखरा फर्कियौं ।

हाम्रो चार दिनको मुस्ताङ यात्रालाई मुस्ताङ चिन्ने अवसरमात्रै बनेन, नेपाली खेलकुदलाई नजिकबाट बुझ्ने अवसरसमेत सावित भयो । २०५३ देखि २०५९ सम्म भलिबल खेलेका लेखनाथ लम्साल र २०७७ सालदेखि नेपाली महिला भलिबल टोली सम्हाल्दै आएकी अरुणा शाहीका अनुभव तथा भोगाई सुन्ने अवसर मिल्यो ।

राष्ट्रिय खेलकुद परिषद् (राखेप) का सदस्य एवं गण्डकी विश्वविद्यालय ‘ब्याचलर इन स्पोट्स म्यानेजमेन्ट’ संकायका संयोजक डा. मधुसूधन सुवेदीबाट अहिलेको खेलकुदको अवस्था, खेलकुदमा चाहिने सुशासन जस्ता विषयमा प्रशिक्षित हुन पाइयो ।

खेलकुदको व्यवस्थापकीय पाटोमा रहनुभएका प्रकाश पराजुली, सञ्जय आचार्य, मलिन राेक्का गौरव श्रेष्ठ र भगिरथ कँडेलबाट पनि धेरै कुरा सिक्ने अवसर मिल्यो । उहाँहरुसँग नेपाली खेलकुदको इतिहास, वर्तमान र भविष्यबारे भएको विमर्शले नेपाली खेलकुदलाई नजिकबाट नियाल्ने दृष्टिकोण बनाउन मद्दत गरेको छ । भन्छन्ः जिन्दगी नै एउटा यात्रा हो ।

घुमफिरमा मन बहलाउने, अरुका कुरा सुन्ने, हेर्ने, बुझ्ने र आफ्नो जीवनका सिर्जनात्मक पक्ष पहिल्याउने माध्यम यात्रा बन्न सक्छ । यही दृष्टिले पनि शैक्षिक भ्रमणका रुपमा भएको मुस्ताङ यात्रा मेरा लागि निकै फलदायी, यादगार र सार्थक बन्यो ।

स्वर्गीय सांसद विमला गौचन गएकोजनै पूर्णिमाका अवसरमा पूजाआजा गर्न मुस्ताङको दामोदर कुण्ड (४८०० मिटर) मा पुग्दा लेक लागेर चार दिनसम्म दामोदर कुण्डकै धर्मशालामा राकिनुभयो ।

टाउको दुख्ने, शरीर गल्ने, खानामा रूचि नहुनेजस्ता लक्षण देखिएपछि नेपाली सेनाको प्रयासमा उद्धार गरेको गण्डकी प्रदेशसभा सदस्य गौचनको गएको कात्तिक २८ गते मृत्यु भयो ।

लेक लागेपछि कमजोर बन्नुभएकी गौचन लामो समयसम्म आराम गरेपछि डेंगुले ज्यान लियो । लेग लागेर बिरामी भएकाहरूको समयमै उपचार नभए अन्य रोगसँग लड्ने क्षमता समेत कमजोर हुन्छ ।

दुई बर्षको अवधिमा मुस्ताङमा २८ जना पर्यटकले लेक लागेर ज्यान गुमाए । सरद र वसन्त ऋतुमासडक र हवाई मार्ग हुदै मुस्ताङ प्रवेश गरेका स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटकले सावधानी अपनाउन नसक्दा स्वास्थ्यमा गम्भीर समस्या सिर्जना भई मुस्ताङमै ज्यान गुमाउँछन् ।

जिल्ला प्रहरी कार्यालय मुस्ताङको तथ्याङ्कमा बि.स २०८० सालमा नेपाली ४ पुरूष, २ महिला, ५ विदेशी पुरूष, ६ महिलाले लेक लागेर उपचारकै क्रममा ज्यान गुमाएका थिए । यस बर्ष बैशाख देखि फागुन महिनासम्म २ नेपाली, ७ विदेशी पुरूष र ८ महिलाको मृत्यु भएको देखिन्छ । बि.स २०८१ सालमा लेक लागेर ज्यान गुमाउनेहरूमा ८ जना भारतीय, २ जना नेपाली र १ जना अमेरिक नागरिक छन् ।

मुक्तिनाथ दर्शन तथा भमणका क्रममा मुस्ताङ आउनेमध्ये ५ जनाको वारागुङ मुक्तिक्षेत्र–१ मुक्तिनाथमा, ५जनाको घरपझोङ–४ जोमसोममा र १ जनाको थासाङ गाउँपालिका–२ मा लेक लागेर मृत्यु भएको थियो ।

मृतकको उमेर ६४ बर्षदेखि ८१ बर्षसम्मको रहेको तथ्याङमा देखिन्छ । मृतकले ज्यान गुमाएका क्षेत्र तल्लो मुस्ताङमा पर्छ। जिल्ला प्रहरी कार्यालय मुस्ताङका प्रहरी निरीक्षक बिशाल अधिकारीले लेक लागेर बिरामी भएका र सिकिस्तलाई समयमै उपचार गरी घर फर्काइएकाको संख्या धेरै रहेको बताउनुभयो ।

‘‘स्वास्थ्यमा समस्या हुदाँ पनि मुस्ताङमा आएको देखिन्छ, बृद्धबृद्धालाई अचानक अक्सिजनको कमी भएको मेडिकल रिर्पोटमा देखिन्छ’’ प्रहरी निरीक्षक अधिकारीले भन्नुभयो । लेक लागेर मृत्यु हुनेमा ५८ वर्षदेखि ८१ वर्ष उमेर समूहका पर्यटक रहेका छन् ।

मुस्ताङको प्रबेशद्धारा घासँदेखि माथिल्लो क्षेत्रमा लेक लाग्ने समस्याका बारेमा विभिन्न जनचेतनामुलक अभियानहरू सञ्चालन गरेपनि पर्यटकको बेवास्ताका कारण बर्षेनी ज्यान गुमाउनेको संख्या बढिरहेको जिल्ला प्रहरी कार्यालय मुस्ताङले जनाएको छ । मृतकको तथ्याङ्कले समेत ज्येष्ठ नागरिक, दिर्घरोगी तथा सिजनल रोगबाट ग्रसित भएको अवस्थामा प्रतिकुल हावापानीमा यात्रा गर्दा पर्यटकलाई लेक लाग्ने गरेको प्रदेश अस्पताल मुस्ताङका प्रमुख मेडिकल सुपरिटेन्डेन्ट (मेसु) डा. तेजेस नेपालले बताउनुभयो ।

‘‘सर्तकता अपनाए लेक लाग्नबाट जोगिन्छ,शरीरमा असहज महुसस भए तत्कालै स्वास्थ्य संस्थामा पुग्नुपर्छ’’ डा.नेपालले भन्नुभयो । एकैपटक निकै उचाइमा जाँदा लेक लाग्ने सम्भावना धेरै हुने भएकाले लेक लाग्नबाट जोगिन विभिन्न उपायहरूका बारेमा पर्यटकले सावधानी अपाउनुपर्ने डा. नेपालको सुझाव छ ।

डा.नेपालका अनुसार समुन्द्री सतहदेखि २५ सय मिटर वा सोभन्दा माथिको उचाइमा पुग्दा शरीरमा अक्सिजनको मात्रा कम हुनुलाई लेक लागेको भनिन्छ ।लेक लागेका पर्यटकलाई टाउको हल्का दुख्नु, थकाइ र रिङ्टा लाग्नु पहिलो लक्षण हुन् भने हिँड्न गाह्रो हुने, श्वास फेर्न गाह्रो हुने, वाकवाकी लाग्ने, पखाला लागेमा तत्काल उच्च क्षेत्रमा जान रोक्नुपर्ने र आराम गर्ने, पानी वा झोलिलो खाने कुराहरु खानुपर्ने चिकित्सकको सुझाव छ । समयमै लेक लागेकाहरूले सतर्क भएर यसबाट बच्ने उपाय र उपचार गरेमा निको हुन्छ ।उपचार नगरी उँचाइमै बसिरहेमा अथवा अझै माथि उचाइमा जाने प्रयास गरेमा मस्तिष्क वा फोक्सो सुन्निने खतरा हुन्छ ।

फोटो क्याप्सन
मुस्ताङको वारागुङ मुक्तिक्षेत्र–१ मुक्तिनाथ मन्दिरको प्रवेशद्धार रानीपौवा । लेक लागेका अधिकांस पर्यटक मुक्तिनाथ मन्दिरको दर्शन गरी फर्किने छन् । तस्वीर सौजन्य रमिता