१४ बर्षको उमेरमै हिरामाया पुनले आफुँले खाना खाएको थाल माझ्न जुठेल्नुमा जाँदा हातमा थाल नचाउँदै जान्थिन्। साँझ–विहान हिरामायाँले खाना खाएका थाल तथा अन्य भाँडाहरू माझेपछि रित्तो थाल नचाउँदै रमाउने गर्थिन। खाना खाएर हातमा थाल लिएर सधै रमाउने बानी परेको हिरामायाले कलिलो उमेरमा हातमा थाल राखेर हत्केलाले घुमाई घुमाई नचाएर घरपरिवार र आफ्ना साथीलाई देखाउँथिन्।

उनले जुठेल्नामा जाँदै गर्दा सिकेको थाल नचाउने कलाबाट सबै दंग पर्थे । कहिलेकाहीं कोठामा झुन्डिएको ऐनामा समेत थाल नचाउँदै हेर्थिन । घरआगनमा आफ्नै तरिकाले सिकेको थाली नाच अहिले विश्वभरी लोकप्रिय छ । विसं २०२८ मा तत्कालिन चिमखोला गाविस हाल म्याग्दीको रघुगंगा गाउँपालिका–७,चिमखोलामा हिरामायाले थाली नाच सिक्दा खिसीटिउरी गर्नेहरू गाउँघरमै भेटिन्थे ।

वि.स. २००८ सालमा चिमखोलामा बाबा शक्त बहादुर र आमा नन्दिका पुनको कोखबाट जन्म लिएकी मौलिक थाली नाचकी पर्याय हिरामायाले २० बर्षको उमेरमै वि.स २०२८ सालमा पहिलो पटक पञ्चेबाजाको तालमा थाली नृत्य प्रस्तुत गरेकी थिइन् ।बुबाआमाले समेत उनको कला चिन्ने क्षमता र थाली नाच सिक्न प्रेरित गरेका थिए ।

एकल प्रयासमा थाली नाच सिकेर हिरामायाले गाउँ आसपासका सबैलाई चकित पारिदिएकी थिइन्। हिरामायासँगै लोक गायिका धनकुमारी थापा सहितको ४ जनाको टोलीले वि.स २०४२ मा बिरगञ्जमा भएको तेस्रो राष्ट्रिय लोक नृत्य प्रतियोगितामा सामुहिक थाली नृत्य प्रस्तुत गरेर प्रथम स्थान हाँसील गरेपछि नाच राम्रो मानेर २०४४ सालको सार्क सम्मेलनमा समेत थाली नाचका लागि निम्नो आएको थियो।

आफ्नै तालमा थाली नाच्दै हुर्केकी उनको समुहले सार्क सम्मेलनमा दिएको प्रस्तुती पछि नाच विदेशमा समेत रुचाउन थालिएको बताउँछिन् । हिरामायाँले तत्कालिन समयमा थाली नाच देखाउँदा बोक्सी र टुनामुना गर्ने महिला भन्ने आरोपको सामना गर्दा समेत नाचलाई फैलाउने अभियानमा निरन्तर लागिन् । उनलाई बोक्सी र तुनामुना गर्ने भन्नेहरूलाई थाली नाच राष्ट्रिय र अन्तराष्ट्रियकरण भएपछि गतिलो झापड दिन सफल भइन् ।

‘थाली नाचका लागि धेरै दुःख गरेका दिनहरू अझै ताजै लाग्छ,पहिला गरेको दुःखको फल अहिले मिठो लागेको छ’उनले भनिन् । उनले थाली नाच अब म्याग्दीको मौलिक सम्पत्ती भएकाले थप संरक्षणको आवश्यकता रहेको बताइन् । अहिले विश्वभरी रहेका म्याग्देली गीतमा नाचेको देख्दा उत्साहित भएको उनको भनाई छ ।

बि.स २०४३ मंसिर १३ मा बागलुका पदम श्रीषसँग विवाह भएपछि पनि श्रीमानको साथ र सहयोगले थाली नाच प्रस्तुत गरेको हिरामायाले बताईन् । थाली नाच अब जनजातिको मात्रै नभई हरेक जातजातीको साझा सम्पत्ती भएको उनको तर्क छ ।

हिरामायाले अहिले सामाजिक सञ्जालमा संसारभरी रहेका म्याग्देली आवद्ध संघसंस्थामा थाली नाचलाई प्राथमिकता दिएकोमा खुसी छिन् । ‘अहिले थाली नाचको लोकप्रियता देख्दा म मरेपनि थाली नाच सधै बाँचिरहन्छ जस्तो लाग्छ’ हिरामायाले भनिन् । थाली नाचमा पुरूष समेत नाच्न थालेको दृष्य देख्दा मन त्यसै प्रफुल्ल र आनन्दित हुने गरेको उनले बताईन् । डेढ दशक अगाडिसम्म चरेसको थाल नचाउने चलन थियो । अहिले स्टिलको थाल नचाउने गरिन्छ ।

कलाकार शान्ति पुन र धनकुमारी थापाले थाली नाच सम्बन्धि गित रेकर्ड गराएपछि झनै यसको लोकप्रियता चुलिएको थियो। उक्त गितको वि.स २०७३ मा म्युजीक भिडीयो छायांकन गरिएको थियो । अहिले थाली नाच सम्बन्धि सार्वजनिक भएपछि नयाँ कलाकारहरूलाई समेत सहज भएको छ ।

नाच अवधिभर एक जादुगरले सर्कमा प्रस्तुत गर्ने कला जस्तै भएकाले पनि यो नाचले सबैको ध्यान तान्ने गरेको छ । महिला कलाकारले गून्यु, चोलो, पटुकीको पहिरनमा सजिएर थाली नृत्य गर्छन् । हातखुट्टा र शरिरको चाल मिल्नुपर्छ ।थाल भुईमा खस्यो भने अशोभनीय मान्ने गरिन्छ । थाली नाच जो कोहीलाई प्रस्तुत गर्न गाह्रो हुन्छ । हातखुट्टा र शरीरको चाल मिल्नुपर्छ। थाल भुइँमा खस्यो भने अशोभनीय मान्ने गरिन्छ ।

म्याग्दीमा हुने मेला, महोत्सवदेखि जिल्लास्तरका ठूला कार्यक्रममा यो नाच अनिवार्य जस्तै छ भने प्रवासमा रहेका म्याग्देलीको संस्थामा समेत कलाकारहरूले नाच प्रस्तुत गर्ने गरेका छन् । यो नाच अहिले पनि म्याग्देली संलग्न रहेको बाहेक अन्यत्र जिल्लाका संघसंस्थामा निकै कम नाचेको देखिन्छ ।

बागलुङको रामरेखामा बस्ने हरिमाया अहिले छोराबुहारीलाई भेट्न श्रीमान पदम श्रीषसँगै डेनमार्कमा छिन् । हरिमायाँलाई लोकवार्ता परिषद् नेपालको १२औं सङ्गोष्ठीको अवसरमा म्याग्दीमा आयोजित एक कार्यक्रममा सम्मानपत्र र दोसल्ला उनकी छोरी अनिता श्रिषलाई हस्तान्तरण गरिएको थियो । म्याग्दीकी लोक गायिक एवम् हरिमायाकी सहकर्मी धनकुमारी थापाले थाली नृत्यसम्बन्धी गीत पनि रेकर्ड भएकाले यसको लोकप्रियता अझै बढेको बताईैन् ।

उनले मौलिक कला र संस्कृतिले नेपालीहरुको मनलाई कसरी आकर्षित गर्न सक्दोरहेछ भन्ने कुराको उदाहरण ‘थाली नाच’ बनेको भन्दै संसारभरी पुगेका म्याग्देलीले हरेक सार्वजनिक कार्यक्रममा थाली नाच प्रस्तुतीको वातावरण बनाउनुपर्ने बताईन् । त्यस्तै मोना हङकङ सांस्कृतिक विभागकी प्रमुख मनु पुनले थाली नाच म्याग्दीको मौलिक नाच भएको बताईन् । हङकङकी एक्ली थाली नाचकी कलाकार पुनले थाली नाचमा मौलीकता र आफ्नोपन झल्कने गरेको बताईन् ।

थालीनाचको स्रस्ता हिरामाया (पुन) श्रीस

नामः हिरामाया (पुन) श्रीस मगर
जन्मः २००८ साल माघ २५ गते शुक्रबार
आमाः नन्दिका (रामजाली) पुन
बाबूः सतबहादुर पुन
स्थानः रघुगङ्गा गापा ७ चिमखोला (जसलावाङ्ग)
१. २०२२ सालको फाल्गुन ७ गते प्रजातन्त्र दिवसका
उपलक्ष्यमा धौलागिरी अञ्चलको प्रतिनिधित्व भइ
गएकोमा विरामी भएर थाली नृत्य प्रदर्शन हुन सकेन ।
२. २०२५ सालको फाल्गुन ७ गते प्रजातन्त्र दिवसको
उपलक्ष्यमा पूर्ववत भाग लिन गएकोमा लोकनृत्य
निर्णयाक समितिबाट “यो थाली नृत्यको कलाकार
चाइनिज मूलको केटी हो“ भनेर पुरस्कारबाट वञ्चित
गराइएको थियो ।
३. २०३० सालमा तत्कालीन जिल्ला पञ्चायत मातहत
रहने “ग्रामीण स्वयंसेवीका“ प्रशिक्षण (तालिम) मा
नारायण प्रशिक्षण केन्द्र ललितपुर (जावलाखेल) मा
भएको समयमा स्व.श्री ५ बडामहारानी ऐश्वर्य
राज्यलक्ष्मी देवी शाहको जन्मोत्सव उपलक्ष्यमा
काठमाडौं भृकुटीमण्डपमा थाली नृत्य (नाच) प्रश्तुत
हुँदा श्री ५ बडामहारानी ऐश्वर्य राज्यलक्ष्मी देवी शाहको
बाहुलीबाट ऐश्वर्य पदक (काश्य) प्राप्त गरेकी थिएँ ।
(थाली नृत्य (नाचको) को उत्पत्ति (पृष्ठभूमि)ः जन्मभूमि
चिमखोला (जस्लावाङ) मा मेरो वाल्यकाल ९÷१०
वर्षको उमेरमा हातमा थाली लिएर घुमाउँदै जाँदा स्वतः
थाली घुमाउँने अभ्यासहुन पुग्यो । थाली नृत्यको प्रथम
अभ्यासः मेरो गाउँ चिमखोलामा दिउँसो र रात्रीमा
गाउँका केटाकेटीहरुलाई जम्मा गरेर भु.पु. पेन्सनवाला
लाहुरेहरु ह.वीरबहादुर थापा, सांसद थममाया थापाको
बाबू ज्म.नरबहादुर थापाबाट पढाइ (शिक्षा दीक्षा दिने
कार्य) हुने गर्दथ्यो । त्यो वर्ष वहाँ शिक्षकहरुले भनेकि
यो वर्षको बडादशै पर्वमा गाउँको कोटघर (मन्दिर) मा
साँस्कृतिक कार्यक्रम गर्नु पर्छ भनेकाले मैले पनि
ग्रामीण समाजको अगाडि प्रथम पटक मबाट सिर्जित
थाली नृत्य (नाच) प्रश्तुत गरेकी थिएँ ।

म बाट उत्पत्ति(सृजना) भएको यो लोक प्रिय थाली नृत्य नेपाल
भित्रका सम्पूर्ण समुदाय, विभिन्न किसिमका लोकबाजा
तालमा नाचेको टि.भी.मोवाइल र विश्वका
कुना कुनामा पुगेका नेपालीहरुले प्रश्तुत गरेको देख्न
पाउँदा र मेरो जन्मभूमि म्याग्दी जिल्लालाई थाली
नृत्यबाट परिचित गराउँन पाउँदा मेरो जीवनले
सार्थकता पाएको अनुभूति भएको छ
कुराकानीको आधारमा

म्याग्दी, ५ मङ्सिर । म्याग्दीको बेनी नगर कार्यपालिकाको प्रवेशद्वारदेखि सोही नगरपालिका–२ ज्यामरुककोटको भकुण्डे जोड्ने बेनी–लभ्लिहिल–भकुण्डे सडक खुलेको १६ वर्ष पुगिसकेको छ ।

सडक खुलेको लामो समय बितिसक्दा पनि सडकको अवस्था उस्तै छ । सडकको अवस्थामा सुधार नहुँदा स्थानीयवासी बेनी–रत्नेचौर–भकुण्डे हुँदै घुमाउरो र कठिन यात्रा गर्न बाध्य छन् ।

विसं २०६५ मा ‘ट्र्याक’ खुलेको बेनी–लभ्लीहिल–भकुण्डे सडक स्तरोन्नति नहुँदा अहिलेसम्म मोटरसाइकल र ट्र्याक्टरबाहेक अरू सवारी साधन सञ्चालन हुन नसकेका स्थानीय कृष्णबहादुर घिमिरेले बताए । सवारीसाधन सञ्चालन हुने गरी सडक मर्मत नहुँदा स्थानीयलाई सास्ती भोग्नुपरेको उनको भनाइ छ ।

विसं २०६५ मा ट्र्याक खोल्ने काम भए तापनि बाटोमा सङ्घ, प्रदेश र स्थानीय सरकारको ध्यान नजाँदा जोखिम मोलेर यात्रा गर्नु परेको खबराका चन्द्रबहादुर कार्कीले बताए ।

“अहिलेसम्म बेनीबाट जिप वा बसमा चढेर गाउँमा आउन पाइएको छैन,” कार्कीले भने, “खेतबारीमा फलाएका तरकारी र फलफूल पनि डोकोमा बोकेर बिक्री गर्न बजार लैजानुपर्छ, सडक हुनु र नहुनुको अर्थ नै भएन ।”

समय सयममा सामान्य रुपमा सडक मर्मतको काम हुने भए पनि अझैसम्म यातायातका साधन सञ्चालन हुन सक्नेगरी मर्मत हुन नसकेको स्थानीयवासीको गुनासो रहेको छ । वर्षातको समयमा बाढीपहिरो तथा हिलाम्य र हिउँदको समयमा धुलाम्य भएर पैदल र मोटरसाइकलमा कठिन यात्रा गर्नु परेको बेनी नगरपालिका–२ सानालेखका नारायण शर्माले बताए । साढे सात किलोमिटर कच्ची उक्त सडकमा जिप, बसलगायतका साधन चल्न सक्ने अवस्था नहुँदा बेनीबाट रत्नेचौर हुँदै साढे १४ किलोमिटरको घुमाउरो सडक पार गरेर जिप भकुण्डेसम्म पुग्छ ।

बाटोको समस्याकै कारण म्याग्दीको ऐतिहासिक, धार्मिक तथा पर्यटकीयस्थल ज्यामरुककोटको खड्गभवानी कोतमा जाने आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकलाई समस्या भएको छ । बाटोको मर्मत सुधार गरी यातायातका साधन सञ्चालन हुनसक्ने बनाउन सके ज्यामरुककोटमा पर्यटक पुग्नाका साथै स्थानीयलाई दैनिक उपभोग्य सामग्री खरिद गर्न सहज हुने स्थानीय भीमबहादुर पौडेलले बताए ।

उक्त सडक मर्मतका लागि हालसम्म करिब एक करोड खर्च भइसकेको छ । वडा नं २ का वडाध्यक्ष यामबहादुर कार्कीले कमजोर भूबनोट, धेरै घुम्ती भएको र वन क्षेत्र रहेकाले बेनी–भकुण्डे मोटरबाटो जति मर्मत गरे पनि सुधार हुन नसकेको बताए । सडकको स्तरोन्नतिका लागि ठूलै बजेट आवश्यक पर्ने उनको भनाइ छ ।