व्यक्तिको जीवन शैली उसले बाँच्ने क्रममा भोगेका परिस्थिति, वातावरण, शैक्षिक, सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक परिवेश एवं संस्कारले निर्धारण गरेको हुन्छ । जीवन शैली व्यक्तिका सपना, आकांक्षा एवं उद्देश्यहरूझैं हरेकको फरक–फरक हुन्छ । तर, सपना र उद्देश्यहरू पूरा गर्ने क्रममा भोगेका दुःख एवं वेदना प्रायः सबैको एउटै खालको पाइन्छ ।

जीवनमा कुनै न कुनै समय सबैले दुःख पाएकै हुन्छन् । कसैले बढी त कसैले कम दुःख भोगेका हुन्छन् । त्यसैले हरेक व्यक्ति शान्तिका साथ सुखी जीवन जिउन लालायित हुन्छन् । पछिल्लो समय भौतिक सुख–सुविधाले सम्पन्न व्यक्ति झनै शान्तिबाट टाढा हुँदै गएको देखिन्छ ।

यो परिप्रेक्ष्यमा शान्तिका अग्रदूत गौतम बुद्धका शिक्षा, वाणी ज्ञानलाई एकपटक मनन गर्नैपर्ने देखिन्छ । बुद्धले यो संसारमा निहित दुःख तथा त्यसका कारण र निवारणको मार्ग पत्ता लगाई आफ्नो जीवनपर्यन्त बहुजन हिताय, बहुजन सुखायका लागि यथेष्ट ज्ञान प्रचार–प्रसार गरे ।

सुखका साथ जीवन जिउने चाहना राखेकाहरूले बुद्धले देखाएको मार्गको अनुशरण गर्नुपर्छ, हामीमध्ये धेरैले त्यो गरेको पनि पाइन्छ । संसारमा दुःख छ, त्यसको कारण र निवारण पनि पक्कै छ । बुद्धले चारवटा आर्य सत्य पत्ता लगाएपछि सिकाएको विपश्यना ध्यानबारेमा यो आलेख केन्द्रित छ ।

बाहिरबाट देखिने हरेक वस्तु हामीले हेरेको/देखेको जस्तो नहुन सक्छ । कुनै वस्तुलाई यथास्थिति (जुन अवस्थामा वा जस्तो छ त्यस्तै देख्नु) मै हेर्नु/बुझ्नु नै विपश्यना हो । महान् विपश्यनाचार्य श्री सत्यनारायण गोयन्काले विपश्यनालाई सत्यको उपासना भनेका छन् । उनका अनुसार सत्य जिउने अभ्यास हो । सत्यलाई त्यसको मौलिक स्वभावबाटै हेर्न र बुझ्न सक्नु नै विपश्यना हो । यो सम्यक् दर्शन र ज्ञान हो ।

भगवान् बुद्धको समयकाल तथा उनको परिनिर्वाणको ५०० वर्षसम्म विपश्यना ध्यान/साधनालाई मानिसले पालना र निरन्तर अभ्यास गरे पनि पछि यो साधना लोप हुँदै गयो । समाजमा यसको चर्चा नै नभएको अवस्थामा पनि बर्मामा भने गुरुचेला परम्परानुसार शुद्ध रूपमा यो साधना/विधिको निरन्तर अभ्यास तथा जगेर्ना गरियो ।

लगभग १०० वर्षअघि यो साधना बर्माका प्रबुद्ध लैडी सयाडोले प्राप्त गरेको विभिन्न ग्रन्थमा उल्लेख छ । उनले बुद्ध बचनका साथै यो साधना विधिलाई भिक्षुहरूमा मात्र सीमित नराखी गृहस्थीमा रहेका मानिससम्म प्रसार गरेको पाइन्छ । यो नै विपश्यना साधना सिकाउने प्रक्रिया पुनः सुरुवात थियो । हाल यो विश्वका विभिन्न ठाउँमा निःशुल्क र नियमित सिकाइन्छ । विपश्यना साधना दश दिवसीय आवासीय शिविरमा गई सिक्न सकिन्छ ।

यो नेपालको मुहान पोखरीस्थित धर्मशृङ्गलगायत अन्य विभिन्न ठाउँमा सिकाइन्छ । शिविर अवधिभर पूर्ण मौन (आर्य मौन बोली मात्र नभई हाउभाउ आदिबाट पनि मौन) रही पञ्चशील ः प्राणी हिंसा नगर्नु, झूटो नबोल्नु, चोरी नगर्नु, व्यभिचार नगर्नु र मादक पदार्थको सेवन नगर्नुको पालना गरी शिविरको नियममा रही यो साधना सिक्नुपर्छ ।

पञ्चशीलको पालनाले साधनामा समाधि प्राप्तिका लागि ठूलो सहयोग प्राप्त हुन्छ । समाधि अर्थात् एकाग्रता (स्थिरता) । यो अवस्थामा पुगेपछि मन र शरीर दुवै भौतिक तत्वको परिवर्तनशील (उदय व्यय) सत्यलाई स्वः अनुभवबाट बुझ्न सकिन्छ, हेर्न सकिन्छ । यसबाट ज्ञानको मार्ग प्राप्त गर्न सहयोग पुग्छ । यो ध्यान साधना तीन चरणमा सिकाइन्छ ।

पहिलो चरण : आनापान (सहज स्वाभाविक श्वासलाई हेर्ने विधि) । तीन दिनसम्म यो सिकाइ विधि निरन्तर अभ्यास गराइन्छ ।

दोस्रो चरण : चौथो दिन विपश्यना (शरीरमा उत्पन्न हुने विभिन्न संवेदनालाई सही रूपले सजक भई सतर्कताका साथ समभावमा अवलोकन गर्ने विधि) विधि सिकाइन्छ । यसको निरन्तर अभ्यास गराइन्छ ।

तेस्रो चरण : दशौं दिन मंगलमैत्री (शिविर अवधिभर आफूले आर्जन गरेको पुण्यमा सबैलाई भागिदार बनाउने ध्यान साधना विधि) साधनाको विधि सिकाइन्छ । यसका साथै आर्य मौन पालनाको नियम पनि समाप्त हुन्छ । यसरी दश दिन शिविरमा रहँदै दश दिने विपश्यना साधना विधि सिक्न सकिन्छ ।

मन र शरीरको परिवर्तनशील धर्मलाई स्वःको अनुभवबाटै अनुभूति गरी यथाभूत सत्यलाई हेर्न र बुझ्न सिकाइन्छ । त्यसैले जन्म/जन्मान्तरदेखि भोग्दै आएका मानव जीवनमा निहित दुःख, वेदना तथा मनमा रहेका विकारहरूलाई हटाई जीवनचक्रको भवसागरबाट मुक्तिको मार्गतर्फ अगाडि बढाउने विपश्यना साधनाबाटै एक पटक भए पनि ज्ञान हासिल गर्नुपर्छ । बुद्ध जन्मेको देशका हामी नागरिक भन्दै सधैं उनको नामको नारामात्र लगाइरहनु भन्दा उनको शिक्षाको वास्तविक ज्ञान प्राप्त गरी उनलाई वास्तविक रूपमै सम्मान गर्न जरुरी छ । सबैले शान्तिपूर्ण जीवनयापन गर्न सके हरेकको कल्याण हुनेछ ।

व्यस्त जीवनशैलीसँगै मानिसमा तनाव पनि बढ्दो छ । तनावबाट छुटकारा पाउन मानिस विभिन्न उपायको खोजी गरिरहन्छन् । प्राचीनकालमा तनावबाट मुक्ति पाउन ध्यान तपस्या गर्ने गरेको हामीले सुन्दै, पढ्दै आएका छौं । तर पछि मानिसहरु यसबाट विमुख हुँदै गए । पछिल्लो समय फेरि योग र ध्यानलाई पछ्याइन थालिएको छ ।

ध्यानका प्रकारमध्ये प्रचलित ध्यान विधि विपश्यनामा अहिले धेरैले रुचि देखाएका छन् । विपश्यना भनेको के हो ? कसरी गरिन्छ भन्ने जिज्ञासा धेरैलाई होला । त्यसैले केही समयअघि विपश्यना ध्यान गरेर फर्किएकी अभिनेत्री बेनिशा हमाल यो ध्यानको बारेमा आफ्नो अनुभव यसरी साट्छिन् ;

विपश्यनामा जाने कुरा मेरो लागि एउटा ठूलो चुनौती नै थियो । त्यहाँ गएर १० दिन बिताउने पर्ने हुनाले समय मिलाउन पनि गाह्रो भइरहेको थियो । व्यस्त जीवनशैलीबाट टाढा गएर आफ्नो मन र दिमागलाई एकाग्र बनाएर हामी आधा घण्टा त बस्न सक्दैनौं, त्यो त १० दिनको कुरा थियो । तर मैले १० दिन आफ्नो लागि समय छुटाएर पुगे, बुढानीलकण्ठको धम्मशृङ्ग विपश्यना ध्यान केन्द्र ।

त्यहाँको माहोल कस्तो छ होला ? के के हुन्छ होला भन्ने धेरै प्रश्न मनमा थिए । ध्यान कतै पनि नजाओस् भन्न मोबाइल, पत्रपत्रिका, रेडियो, पढ्ने लेख्ने, अन्य पूजापाठ, ध्यान, योग आदि सबै वर्जित हुन्छ ।

त्यहाँ १० दिनको शिविरमा सामेल हुनुपर्छ । बाहिरी सम्पर्कबाट अलग हुनुपर्छ । पटक-पटक गरी दिनमा १० घण्टा बसेर ध्यान गर्नुपर्छ । एकअर्कासँग कुराकानी गर्न पाइँदैन । १० दिने मौन ध्यान आफ्नै श्वासको आवागमनबारे सचेत हुनुबाट सुरु हुन्छ ।

साधक १० दिनसम्म शिविर स्थलमै रहनुपर्छ । बीचमा शिविर छाडेर जानुहुँदैन । त्यस्तै नयाँ साधकहरूले पञ्चशील (हिंसा, चोरी, नशालु पदार्थ सेवन नगर्नु, ब्रह्मचार्य पालना गर्नु, झुटो नबोल्नु)को पूर्ण पालना गर्नुपर्ने हुन्छ । यी नियम पालना गर्न सजिलो भने छैन । त्यसैले म गर्न सक्छु भन्ने भएपछि मात्र जानु ठीक हुन्छ ।

Add

के हो विपश्यना ? 

विपश्यना एक ध्यान विधि हो, जसले मानिसलाई वर्तमानमा रहन वा जिउन सिकाउँछ । आजभन्दा लगभग २५-२६ सय वर्षअघि गौतम बुद्धले अनुसन्धान गरी आमरूपमा स्थापित गराउनुभएको हो । आफ्नो श्वासप्रश्वासको निरीक्षण गर्दै शरीर र चित्तमा उत्पन्न हुने परिवर्तनशील घटनालाई तटस्थ भावले निरीक्षण गर्दै चित्तशुद्धि र सद्गुण बुद्धिको अभ्यास विपश्यनामा गरिन्छ ।

विपश्यना राग, द्वेष र मोहबाट विकृत भएको चित्तलाई निर्मल बनाउने साधना हो । दैनिक जीवनको समस्या र तनावग्रस्त चित्तलाई तनावमुक्त गर्ने एक सक्रिय अभ्यास हो ।

ध्यानको रुटिन कस्तो हुन्छ ?

बिहान ४ बजे उठेर फ्रेस हुन घण्टी लाग्छ, साढे ४ मा ध्यान गर्ने हलमा आइपुग्नुपर्छ । समयमा नआउनेको कोठा-कोठामा गई स्वयंसेवक ढोका ढकढक्याउन आइपुग्छन् । दुई घण्टा ध्यान, अनि साढे एक घण्टा खाजा र आराम, अनि तीन घण्टा ध्यान, दुई घण्टा खाना र आराम, चार घण्टा ध्यान, एक घण्टा नास्ता र आराम, साढे एक घण्टा ध्यान साढे एक घण्टा प्रवचन सुन्दा ९ बजेको घण्टी बजेपछि सुत्ने समय हो । फेरि भोलिपल्ट ४ बजेबाट त्यही रुटिन पछ्याउनुपर्छ ।

खानपान र कपडा

विपश्यनामा जाँदा बाहिरबाट खानेकुरा लैजान पाइँदैन । त्यहाँ नै खानाको व्यवस्था हुन्छ । पहिलो पटक विपश्यनामा गएकालाई बिहानको ७ बजेतिर खाजा, १२ बजेतिर बिहानको खाना र साँझ ५ बजे फेरि खाजा गरेर तीन पटक खानाको व्यवस्था हुन्छ । त्यसअघि पनि विपश्यनामा गएकाहरूलाई साँझको ५ खाजाको व्यवस्था हुँदैन । साँझ पाँच बजेपछि बिहान ६ बजेसम्म केही खान पाइँदैन, त्यही पनि भोक लागेको अनुभव हुँदैन । त्यहाँ उपलब्ध गराइने खाना शुद्ध शाकाहारी हुन्छ ।

कपडा भने आफैंले बोकेर जानुपर्ने हुन्छ । त्यहाँ बस्ने कोठा र शौचालयको राम्रो व्यवस्था हुन्छ । पलेंटी कसेर ध्यान गर्नुपर्ने भएकाले पलेंटी कसेर बस्न सजिलो हुने हलुका खाले लुगा लैजाँदा राम्रो हुन्छ ।

ध्यानपछिको परिवर्तन

१० दिनसम्म त्यहाँ बसेपछि एघारौं दिनको बिहान केही समय ध्यान र अन्तिम प्रवचन सुनेपछि शिविर समाप्त हुन्छ र घर फर्किन पाइन्छ । त्यहाँबाट बाहिर निस्किएपछि भने बानी व्यवहार, अरूलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा पनि परिवर्तन आउँछ । घर फर्किने बेलामा खुसी र तनावमुक्त भइन्छ ।

आफूभित्र शान्ति अनुभव गर्न सक्ने योग्यता विपश्यनाले प्रदान गर्छ । यो ध्यान विधिको प्रयोगले सबै दुःखबाट छुटकारा पाउन सकिन्छ । ज-जसले यसको अभ्यास गर्छन्, उनीहरूमा बिस्तारै परिवर्तन आउँदै जान्छ । दुःखको कारण के हो र निराकरण कसरी गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा बुझ्दै गइन्छ ।

लोकप्रिय यूवा गायक एवं सर्जक प्रकाश दूतराजको पछिल्लो गीत ‘रिमै…’ ले तीन सातामै करोड क्लवमा प्रवेश गरेको छ । म्याग्दीको मंगला गाउँपालिका–५,अर्मनका गायक दुतराजको युट्यूबमा रिलिज भएको सातौं दिनमै गीतले एक करोड भ्यूज बटुलेको हो ।

उनले अहिलेसम्मको प्रस्तुतीमा सर्वाधिक छिटो करोड भ्यूज पाउनेमा ‘रिमै’ परेको छ । नेपालमा छोटो समयमा करोड भ्यूज कटाउने प्रकाश सपुतको नाममा छ भने एक महिना भित्रै आफ्ना गी करोड क्लवमा प्रवेश गराएका दृुतराजको ‘रिमै’ ले दशैंतिहारको विदामा यूटुवमा निकै धेरै भ्यूज पाएको छ ।

दुतराजको यो गीत ट्रेन्डिङ उक्लेको थियो । गाउँले परिवेशमा रहेर मौलिक सिर्जनाहरू ल्याउँदै आएका प्रकाशले ‘रिमै…’गीतको भिडियोमा राउटे समुदायको कथा उठान गरेका छन् ।उनले जातिय विभेद, सामजिक संस्कारमा हुने गलत अभ्याससँगै गाउँले जनजिवनसँग जोडिएका विषयबस्तुमा केन्द्रित भएर गीतको रचना गदैं आएका छन् ।

देउरालीमा धजा रिमै
मन उतै नजा, भनेकै मान्दैन
सालैजो…
राउटे समुदाय नेपालको पश्चिम पहाडी जिल्लामा बस्ने घुमन्ते जाती हो । यो समुदायमा कसैको मृत्यु भएमा रितपुर्वक संस्कार गरी केही दिन भित्रमा बसाई सर्ने उनीहरूको परम्परा छ । उनका हरेक प्रस्तुत सहरबजार केन्द्रित भन्दा पनि गाउँले जिवनसँग जोडिने भएकाले रिमैमा समेत राउटेको कथाबाट संसारभरीका नेपाली संगीतप्रेमीमो मन जित्न सफल भएका छन् ।

उनका कुनैपनि प्रस्तुती अन्य कलाकारको जस्तै विवादित भएर युट्यूटबाट हटाउनुपर्ने अवस्थाका छैनन् । सामाजिक सञ्जालमा गीतको ब्यापक प्रशंसा भइरहेको छ । प्रकाशका ‘बैनी झ्यालैमा’, ‘घर कता हो बैनीको’, ‘जाम भो माइली’, ले समेत करोड भ्यूज पाएको थियो ।

नेपालमा करोड भ्यूज पाउने गायकको रुपमा समेत स्थापित दुतराजले दशैंतिहारको अवसरमा आयोजित मेलापर्वमा समेत पुगेर आफ्नो प्रस्तुती दिने गरेका छन् ।

उनका धेरै प्रस्तुती मध्ये ‘मन भुल्छ’, ‘जुन माया’ लगायतका गीत समेत रुचाइएको थियो । गायक दुतराजले नेपालीको प्रमु्ख पर्व दशैंको आसपासमै धेरै कोशेली पस्किन्छन् ।

उनले एउटा गीतलाई करिब ६ महिनासम्म मेहनत समेत गरेको बताउँछन् । साधारण र हसिलो स्वभावका दुतराजले सबै उमेर समुहकालाई लक्षित गरी गीतहरू पस्किने भएकाले नै लामो समयसम्म जिब्रोमा भुन्डिने गरेको छ ।