(डा. लाल रापचा)
पृष्ठभूमि
मैले आफ्नो कर्मथलो बेनी बजार, म्याग्दीप्रतिको कर्तव्य एवं उत्तरदायित्व ठानेर ‘बेनी बजारको भविष्य’ शीर्षकमा एक संवादलेख लेखेको थिएँ । सो लेख २१ भदौमा यसै दैनिकको पश्चिमेली मन्चमा प्रकाशित भएको थियो । लेख प्रकाशन भए लगत्तै बेनी अनलाइनका सम्पादक हरि गौतमले सं. २०२२ सालमा अमेरिकी विद्वान डा. वेन स्टिन्सनले खिचेको ‘सम्झना विर्सना…’ शीर्षकमा बेनी अनलाइनमा दुईवटा तस्विर अपलोड गर्नुभयो ।

ती दुई तस्विरमा उहिलेको बेनी देखेर म अत्यन्तै भावुक र नोस्टाल्जिक भएँ । अर्को अर्थमा भन्ने हो भने उहिले र अहिलेको बेनीलाई तुलना गर्दा मर्माहित हुनपुगें । स्नातक कक्षामा अनुसन्धान विधि सम्वन्धि बहस छेड्दा तुलनात्मक विधिको उदाहरणमा बेनीलाई नै प्रस्तुत गरें ।

समुद्री ज्वारभाटाभैं प्रश्न उर्लिन थाले—उहिले उहिले सुनजस्तै धान र कोदोको बाला झुल्ने बेनीको त्यस्तो खेतवारी कसरी विनाश हुन पुग्यो ? बदाम फल्ने बदामे लहराका फाँटहरू कता विलाए ? त्यस समयमा बनेका बढीमा ३०–३५ अर्गानिक खर र स्लेटका छाना भएका प्राकृतिक एसीयुक्त घरहरू कता अस्ताए होलान् ? ५२ बर्षको अन्तरालमै अर्नानिक बेनीको नक्शा कसरी परिवर्तन भयो होला र देखिन थाले सिमेन्टका कङ्क्रिटका बाफिला जङ्गलहरू ? यस्तै विलय एवं विनाशका सवालहरूको घनचक्करमा झल्याँस्सै व्युतदै—त्यही उहिलेकै तस्विरमा डा. स्टिन्सनसँगै उभिएर फोटो खिचाउने ६ जना व्यक्तित्वहरू खोजेर अन्तर्वाता लिने निष्कर्षमा पुगें ।

बेनी बजारकै सबैभन्दा अग्रज व्यक्तित्वहरू खोज्दै भौंतारिने क्रममा भूपू माननीय बलमान चोचाङ्गी पुन (ज. १९७७ सं.) सँग भेट हुनपुग्यो रेशमान पुनको सौजन्यमा । म्याग्दी बहुमुखी क्याम्पसकी सहायक क्याम्पस प्रमुख म्याडम रेखा रेग्मी (ज. २०३५ सं.) लाई आपैंmले फोन सम्पर्क गरें । भेटमा त्यो फोटो बारे सोधनी गर्दा म्याडमबाट के पत्ता लाग्यो भने ६ जनामध्ये १ जना व्यक्तित्व अंगत श्रेष्ठ हुनुहुन्छ ।

शिवकुमार श्रेष्ठ, सुदर्शनकुमार श्रेष्ठ र रमेश गिरीहरूबाट पनि सोही कुरोको निश्चित भएपछि सैलेश श्रेष्ठको सौजन्यमा अंगत श्रेष्ठ (ज. १९९८ सं.) सँग पनि अन्तर्वाता लिने काम फत्ते भयो । स्व. कवि भूपि शेरचनका पिताश्री स्व. योगेन्द्रमान शेरचनको बारेमा पनि केही धमिलो जानकारी प्राप्त भयो ।

हालको बेनी बजारको विगत खोतल्ने मेसोमा सबैभन्दा पहिले प्राप्त भएको घर भनेकै थकाली बज्यैको रहेछ । त्यतिखेर आदि(मूल)वासीहरूको अर्गानिक आवास परिपाटीलाई “थकाली ढुङ्गेपाली” भनिने चलन थिएछ । उनी सुन्दरमानकी जिजुबज्यै थिईछन् । बाइसे–चौविसे ढोलथानी डिम्मु महाराजको समयतिर र ढुङ्गेपालीको समयउसो बेनीको इतिहास मात्रै २ सय बर्षको हाराहारीमा पाइन्छ । पर्वत राज्यको इतिहास लामो भएपनि त्यसको खोज यस पूरक लेखको धेय नभएकोले यहाँ बेनी बजारकै जोखिमपूर्ण संरचना, विनाश एवं समाधानमा केन्द्रित छ ।

रेखा म्याडमले थाहा पाउँदासम्म पनि अहिले सिमेन्टका कङ्क्रिट बाफिला जङ्गलहरू उम्रनु भन्दा पहिले बेनी काली–म्याग्दीको वगर, खोल्सो र खेत थियो । स्थानीय पत्थरका धुवाँधुलोरहित बाटाघाटा र वरपिपलका चौतारी थिए—प्रेमिल चौतारीजस्तै । शिवकुमार श्रेष्ठहरूले थाहा पाउँदासम्म पनि कालीगण्डकी किनारा छेउ प्रकाश माविको खाली चौरमा वीरेन्द्र शिल्ड खेलाइन्थ्यो । त्यो खुला चौरमा आज कालीगण्डकी बग्ने गर्दछ । सं. २०१४ र २०१८ को बाढीले वीरेन्द्र शिल्ड खेल्ने चौरलाई स्वात्तै निलेको थियो ।

अन्य स्थानमा खुला मन्चको एक टुक्रो बाहेक अब एक इन्च पनि खुला जमिन बाँकी छैन । मानव अतिक्रमणले आक्रान्त बेनी अब सिमेन्टका कङ्क्रिटयुक्त बाफिला एवं जोखिपूर्ण जङ्गल मात्रै हो । यहाँका कार्यालयहरू भित्र कृत्रिम पंखा नलगाई बेनीवासी एक सेकेण्ड पनि बाँच्न धौधौ मान्ने गर्दछन् ।

त्यती मात्रै नभएर मेरो अनुमानमा केही दशक पछि सं. २०७२ मा राखु भगवतीस्थित बैसरी बजारलाई जस्तै प्रकृतिको क्षयीकरणले बेनीलाई पहिलेकै अवस्था वा वगरमा फर्काइ दिनसक्नेछ । प्रकृतिको यस्तो प्रक्रियालाई व्याक टु जिरो सिद्धान्त भनिन्छ । अनुभवीहरूले बताए अनुसार नाली निर्माण हुनुभन्दा पहिले म्याग्दी बहुमुखी क्याम्पसको सेरोफेरोमा बाढीले त्यस्तै उधुम मच्चाएको थियो ।

प्रकृति र मानव निर्मित यस्ता विनाशबाट शिक्षा लिनुको साट्टो विकासको नाममा अन्धाधुन्धा प्रकृतिमातामाथि विवेकहीन शोषण र अतिक्रमण नै मानवीय दुःखका स्रोत हुन् भनी रहन परोइन । हामीले आज खेपिरहेको दुःख नै त्यही हो—राजधानी शहर होस् वा तराई–पहाडमा । उहिलेको बेनी विनाशको अर्को मूल कारक तत्व भनेको पश्चिमा ढाँचाको आरसीयुपि (रिसोर्स कन्जरभेसन याण्ड युटिलाइजेसन प्रोजेक्ट) थियो ।

सं. २०३१ तिर सन्चालित त्यो परियोजनाले जनमानसमा कङ्क्रिट भौतिक संरचनाको नाममा अन्ध पुँजीवादी र उपभोक्तावादी सोचलाई पक्षपोषण ग¥यो । बेनीमा अनावश्यक कोरा पूँजी र वियरको दुरुपयोग त्यसै कालबाट प्रारम्भ भएको थियो । विकास भनेकै सिमेन्टका बाफिलो एवं जोखिपूर्ण कङ्क्रिटयुक्त जङ्गल मात्रै हो । प्रतिष्ठा हो । मान साथै शान हो ।

त्यही भएर होला बेलायतदेखिको तलब र पेन्सन वा खाडीको रेमिटेन्सवालासम्मले बेनी बजारमा ३ करोडको कृषि पैदावर उद्योग खोल्नुको साटो सिमेन्टको कङ्क्रिटमै मरिहत्ते गरेका हुँदाहुन् । यस्तो गलत सोचले हाम्रा भावी सन्ततिको भविष्य जोखिममा धेकेलेको निर्विवाद छ । जोखिम न्युनीकरणमा हाम्रो प्रयास हामी जोकोहीले पनि आवास संरचना बनाउनु वा वस्ती बसाउनु अघि लिनु पर्ने शिक्षा भनेको सम्वन्धित भूगोल र भूगर्वको गहिरो ज्ञान हो ।

हामीलाई सं. २०७२ को भूकम्पले पनि त्यही पाठ सिकाएको छ र कुरो उठेको छ निर्माण पहिले माटो परीक्षणको । हाम्रो जस्तो भूगोलमा खोला तथा नदी किनारामा वस्ती बसाउनु कुनै पनि हिसावले वैज्ञानिक र न्यायसंगत छैन । म्याग्दीमै पनि बैसरी बजारको व्याक टु जिरो त्यही शिक्षा हो । बेनी बजारले त्यो प्रकोप वा विपतको तयारी आजै नगरे भोलि ढिला हुनसक्छ । वाढी प्रकोपबाट जोगिन खोला वा नदी किनारालाई अतिक्रमण गर्ने काम रोक्नु नै वुद्धिमानी ठहर्छ ।
बेनी बजार पनि भौगोलिक विनाश अति जोखिम क्षेत्रमा पर्दछ ।

बेनीको मात्रै नभएर नेपालकै पहाड र हिमालयको निर्माण टिबेटन र इण्डियन प्ल्याटोको अन्तरघर्षणबाट बनेको छ भन्ने वैज्ञानिक तथ्य छ । त्यसैले पनि नेपाल हिमालय र पहाडी क्षेत्र भूकम्पको उच्च जोखिम क्षेत्रमा पर्दछ । मल्लाज, पर्वतको भीरपहरा अत्यन्तै काँचो चट्टान र क्षययोग्य माटोले बनेको छ भन्ने कुरा सामान्य मान्छेको अवलोकनले पनि थाहा लाग्दछ ।

एकजुट भएर प्रयास गर्ने हो भने बाढीपहिरो र भू–क्षयीकरणलाई हामीले न्युनीकरण गर्न सक्नेछौं । जलवायु परिवर्तनको असरलाई पनि न्युनीकरण गर्न सक्नेछौं । त्यस्ता चाल्नै पर्ने कदमहरू हाम्रै विवेकमा निर्भर गर्दछन् । पहिलो, म्याग्दी बेनी र पर्वत बेनीका जोखिमपूर्ण किनाराहरूमा अबउसो गगनचुम्बी भवन ठड्याउने दुष्प्रयास नगरौं दुष्स्वप्न नदेखौं ।

किनभने काली–म्याग्दीका वारिपारी किनाराहरू न्युयोर्क सहरजस्तै भूगोल होइनन् गगनचुम्बी भवन ठड्याउने खालका । यसैगरी नदी र खोला किनाराहरूमा सडक खन्नु पनि अत्यन्तै जोखिमपूर्ण छ । दुवै बेनीका आफ्नो सीमा तथा व्यवधानहरू छन् । दुवै बेनी त्यस्तो जोखिमबाट मुक्त छँदै छैनन् । बेनपा त्यतातिर कडा नीति रवैयाका साथ कार्यान्वयनमा उत्रिओस् । यसमा नागरिकहरूको सझदारी तथा साथ आवश्यक हुन्छ । तराई, पहाड र हिमाल जहाँ भएपनि प्रकृति प्रकोपमा मानवीय क्षेती भईसकेपछि सरकारले सहयोग गरेन भन्नु अर्थहीन हुन्छ किनकि त्यसको उत्तरदायित्व असल नागरिक आपैंmले पनि लिनु जरुरी छ ।

बेनपाले आफ्नो दीर्घकालीन योजनामा काली–म्याग्दीको मुहानसम्मै पुगेर अतिक्रमण तथा भूक्षयीकरणलाई रोक्ने अभियान सफल बनाओस् । यस्तो अभियानको सिको देशभरि नै गर्न सकिनेछ ।

पहिरो र बाढी रोकथाम गर्न प्रत्यक नाङ्गो डाँडाकाँडा र पाखापखेरामा वृक्षारोपण गरी हरियाली वृद्धि गरौं र जथाभावी विकासको नाममा डोजर नचलाऔं । सो भन्दा पहिले त्यस्तो कुकार्यको वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन गर्न÷गराउन नभुलौं । यस्तो आपतविपतसँग दैवको प्रत्यक्ष–अप्रत्यक्ष केही सरोकार हुँदैन ।

आफ्नो दुष्कार्यमा दैवलाई दोष लगाउने नकाम रोकौं र असल अभ्यास एवं कार्यमा सहभागी बनौं । फोस्रा भाषण बन्द गरी सुकर्ममा जुटौं । देशलाई फत्फताउनेको जमात होइन पौरखी हातहरूको खाँचो भएकोले पौरखमा जुटौं । कुरा कम काम बढी । धानको बाला झुल्ने २२ साले बेनी त अब फर्काउन असम्भव छ । तर सम्भव के पनि छ भने धानको बाला झुल्ने खेतवारीमा ठडिएका कङ्क्रिटका छातभरि, बरन्डाभरि हरियाली बढाउन सकिन्छ । फेरि बेनीलाई प्रकृतिको पूर्ण अवस्थामा फर्काउन भने सक्छौं । जे सक्छौं त्यो गरौं । हामीले धेरै नसके पनि आप्mनो घर–परिवारमा उत्पादन भएको फोहोरमैला आपैंm व्यवस्थापन गर्न सक्छौं । त्यो गरौं । व्यर्थैको भ्mयाली नपिटौं ।

निष्कर्ष
हामी बेनीवासीसँग असल नागरिक हुनुको अरू विकल्प केही छैन । यो धु्रवसत्य हो । पश्चिमा विचार र जीवनशैलीको मात्रै पिछलग्गु बन्ने कुकार्य रोकौं । केवल परनिर्भर नभई आत्मनिर्भर बन्न सिकौं । असल नागरिक हुँदै आत्मनिर्भर नागरिक बन्नुको पनि हामी म्याग्देलीसँग अर्को विकल्प छँदै छैन । ३०–३५ अर्गानिक खर र स्लेटबाट हजारौं संख्यामा बनेका अव्यवस्थित बाफिला कङ्क्रिट घरहरू अब नथप्दा नै राम्रो हुन्छ । संक्षेपमा घरमा आगो लागिसकेपछि कुवा खन्न शुरु गर्ने शताब्दिऔंको लोसेपनमा सुधार ल्याउनु पर्छ भन्ने नै बेनी विनाशको असल शिक्षा हो । यसलाई तपाइँ हामी सबैले ग्रहण गरौं । त्यसैमा हामी बेनी, म्याग्दीवासीको कल्याण छ ।

सिविन नेपाल म्याग्दीको छाता संस्था योङ्ग ब्वाइज नेटवर्क म्याग्दी गठन भएको छ । युवाहरु सहभागी नेटवर्कले सामाजिक क्षेत्रमा काम गर्ने योजनासहित शनिबार बेनीमा सम्पन्न युवाहरुको भेलाले थमप्रसाद आचार्यको अध्यक्षतामा १३ सदस्यीय समिति गठन गरिएको हो ।

समितिको उपाध्यक्षमा सन्दिप शर्मा रिजाल, सचिवमा रोशन परियार, कोषाध्यक्षमा सुशन बराईली र सह–सचिवमा अमर छन्त्याल रहेका छन् । सदस्यहरुमा नविन पुन, नारायणप्रसाद पौडेल, भूमिराज शर्मा, रुपेश पूर्जा, आत्माराम सुवेदी र मेखप्रसाद पुन मगर रहेका छन् ।पछि थप दुईजना मनोनित गरिने समितिका उपाध्यक्ष सन्दिप शर्मा रिजालले बताए । यसैगरी आइतबार योङ्ग ब्वाइज नेटवर्कले जिल्ला अस्पतालमा फलफुल वितरण गर्ने निर्णय गरेको जनाएको छ ।

पर्वतको गाउँबस्तीमा कार्यक्रमहरूमा आफ्नो गीत प्रस्तुत गर्दा धेरैले बाल्यकालमै गीता पाईजालाई एउटा सफल गायिका बन्ने बताउँथे । कलिलै उमेरमा धौलागिरि अञ्चलमा चल्ने मगर समुदायको पुख्यौंली गीतहरू, यानीमाया, ख्याली जस्ता लोपउन्मुख गीतहरूबाट गायन क्षेत्रमा प्रवेश गरेकी पाईजाको पर्वतबाट सुरु भएको सांगितिक यात्राले समुन्द्रपारी पनि उत्तिकै स्थापन पाउने गरेको छ ।

दर्जनौ लोकप्रिय गीतहरूमा आफ्नो स्वर दिएकी पाईजाले २०६७ सालमा रेडियो नेपालबाट आधुनिक गीतको स्वर पास गरेपछि रेडियो नेपालबाटै देशभरका आधुनिक गीतको प्रतिस्पर्धामा समेत उत्कृष्ट ५ मा छनौट भएपछि उनको सांगितिक यात्राले गति लियो । प्रकृतिबाट नै सुमुधुर स्वर बरदान पाएकी पाईजाले छोटो समयमै लाखौं श्रोताको मन जित्न सफल भएकी छिन् ।

नेपालका सहर देखी ग्रामिण क्षेत्रसम्म मात्रै नभई बेलायत, हङकङ, कोरिया लगाएतका देशका दर्जनौ स्थानमा पुगेर समेत आफ्नो कलाबाट श्रोताको मन जितेकी पाईजाको स्वर स’शनेर धेरैले संगीतको लामो प्रशिक्षण लिएर संगीतको क्षेत्रमा प्रवेश गरेको भन्ने भान समेत हुन्छ तर, सानै उमेरदेखि संगीतमा रुची भएपनि उनले औपचारिक कक्षाबिना नै यस क्षेत्रमा लागेको बताउँछिन् । ‘लोकसंगीतमा लाग्न सानोतिनो लगावले पुग्दैन् ।मेरो मेहनत नै सफलताको कडी हुन्’ उनले भनिन् । दैनिक स्टुडियोमै ब्यस्त हुने गरेकी पाईजाको अभियानमा उनका श्रीमान पुस्कर थापाको समेत साथ छ ।

संगीतको क्षेत्रमै सक्रिय रहेका थापाले म्यूजिक भिडियोको निर्देशन तथा ब्यवस्थापन गर्ने भएकाले पनि धेरै गीतमा श्रीमानबाट समेत उनलाई सहयोग पुगेको छ । ‘मलाई घरदेखी स्टेज कार्यक्रमसम्म श्रीमानको पनि साथ हुन्छ ।मैले परिवारबाट पनि धेरै सिक्ने अवसर पाएको छु’ पाईजाले भनिन् ।लगनशीलता र निरन्तरता कला र संगीतको क्षेत्रमा लागेकी पाईजाले अहिले १ सय ५० भन्दा धेरै गीतमा आफ्नो स्वर दिएकी छन् । आधुनिक र लोकदोहोरीमा आफ्नो परिचय स्थापित गरेकी पाईजाले नेपाली भाषामा मात्रै नभई गुरूङ, मगर भाषाका धेरै गीतहरूमा स्वर दिएकी छन् ।उनले जीवनभर गीतसंगीतमै विताउने बताउँदै अझैपनि श्रोतको मन जित्ने गरी मेहनत गर्ने बताउँछिन् ।

‘बारपाकी मायाँ’, ‘मेरो प्यारो धौलागिरि’ ‘जस्को निम्ति आँसु, ‘मायाको गाउँ’ ‘हाम्रो खिवाङ गाउ’ँ,‘नांगी गाउँ’ लगाएत म्याग्दी कालि सालैजो, सिरफुले मायाँ लगाएत दर्जनौ मार्मिक तथा मर्मस्पर्शी गीतहरुमा स्वर भरेकी छन् । पुख्यौंली गीतका सर्जकहरूबाट समेत निरन्तर स्थान पाएकी पाईजाले धौलागिरि अञ्चलका धेरै गीतहरूबाट पर्यटन प्रर्वधनमा समेत सघाउने प्रयास गरेकी छन्। पर्वतमा जन्मिएपनि उनलाई धौलागिरि अञ्चलकी चेलीको रुपमा विश्वभर चिनिन्छ । ‘गाउँसहर चिनाउने गीतहरूमा काम गर्दा आनन्द लाग्छ । लोपउन्मुख गीतहरूलाई पनि प्राथमिकता दिने गरेकी छु’ उनले भनिन् ।

गीतसंगीतलाई ब्यवसायीक बनाउने भन्दा पनि चर्चामा आउने गरी फेसनको रुपमा लिनेहरुको कारण ब्यवसायीक कलाकारहरु समस्यामा पर्ने गरेको बताउँदै फेसनको रुपमा गीतसंगीतलाई प्रयोग गर्नु आर्थिक र समयको वर्वाद भएको समेत उनको भनाई छ । आर्थिक रुपमा समेत गीतसंगीतबाट मजबुद हुदै गएकी पाईजाले दर्जनौ सम्मान समेत पाएकी छन् ।

म्याग्दीका लोकप्रिय गायक सम्भोज मल्लको नयाँ म्यूजिक भिडियो सार्वजनिक भएको छ । यूवापुस्तामा निकै लोकप्रिय रहेका मल्लको स्वरमा रहेको गीत बजारमा आएपछि यूवापुस्ताको रोजाईमा परेको छ । गायक  मल्ल माया–प्रेमले भरिएको एउटा गीतको म्युजिक भिडियोमार्फत दर्शक तथा स्रोतामाझ आएका छन् ।

‘भन्नेले के के भन्छन्…’ शीर्षकको उक्त गीतको म्युजिक भिडियोमा एउटा रमाइलो प्रेम प्रसंगलाई समेटिएको छ । गीतमा गायक मल्लकै शब्द तथा संगीत सुन्न सकिन्छ । मोहित मुनालले उक्त गीतमा संगीत संयोजन गरेका छन् । मायाले जात, धर्म, पेसा, योग्यता, वर्ग केहि हेर्दैन । साँचो मायाको सधै जित हुन्छ । त्यसैले साँचो मायाको स्थान सधैं उच्च हुन्छ भन्ने भावनालाई म्युजिक भिडियोमा समेटिएको छ ।

मायाले कुनै युद्ध हारेको छैन, हरेक परिस्थितिमा मायाकै जीत हुन्छ भन्ने सन्देश बोकेको उक्त भिडियोको निर्देशन सुरेन फोटोग्राफीका नामले परिचित सुरेन श्रेष्ठले गरेका हुन् । भिडियोमा प्रस्तुत गरिएको कथावस्तुको लेखन पनि निर्देशक श्रेष्ठले नै गरेका हुन् । श्रेष्ठ पछिल्लो अवधिमा अष्ट्रेलियाबाट म्युजिक भिडियो निर्माण तथा निर्देशनमा सक्रिय रहँदै आएका छन् । टेक बयलकोटीले उक्त भिडियो छायांकन गरेका हुन् भने प्रविण श्रेष्ठले भिडियोलाई सम्पादन गरेका हुन् ।

अष्ट्रेलियामा छायांकन गरिएको उक्त भिडियोमा सृष्टि रोका तथा कबिन रानाले अभिनय गरेका छन् । भिडियोमा सृष्टि र कबिनको प्रेम प्रसंगलाई रोमाञ्चक शैलीमा चित्रण गरिएको छ । भिडियोमा कबिनले सृष्टिको घरमा काम गर्ने व्यक्तिको भूमिका निर्वाह गरेका छन् । कबिनको काम गर्ने शैली तथा गिटारवादनबाट सृष्टि लट्ठ पर्छिन् । केही समयपछि नै सृष्टि र कबिन एक–अर्कालाई प्रेम गर्न थाल्छन् । सृष्टिका बुवाले उनीहरुको प्रेमालाप देखेपछि कबिनलाई घरबाट निकालि दिन्छन् । यद्धपि सृष्टि र कबिनको सुखद मिलन भएरै छाड्छ । भिडियोमा कबिन र सृष्टिले व्यवसायिक कलाकारले झैं अभिनय गरेका छन् ।उक्त म्यूजिक भिंडियोको डान्स क्रोरियोग्राफ रघु जुग्जालीले गरेका थिए भने मेकअप एन्ड हेयर सुबिन पुनको रहेको छ ।

यस्तो छ भन्नेले के भन्लान्को म्युजिक भिडियो