डा. दीपेशलाल गुरुवाचार्य

कलेजो मानव शरीर भित्रको ठूलो अंग हो । परिपक्व उमेर पुगेका आम मानिसमा रहेको कलेजोको तौल औषतमा डेढ किलो हुने गर्दछ । यसको काम धेरै किसिमका हुन्छन् । यद्धपी साधारण भाषामा भर्नुपर्दा यसको एउटा काम शरीरका लागि आवश्यक ‘मेटाबोलिजम’ अर्थात प्रोटिन, ग्लोकोज, फ्याट तथा कार्वोहाइट्रेडलाई जम्मा गर्ने अर्थात स्टोरेज गर्ने काम गर्छ । शरीरमा जतिवेला ती चिजको आवश्यकता पर्दछ त्यहिबाट निकाल्ने र प्रयोग हुने गर्दछ ।

कलेजोको दोस्रो काम भनेको हामीले खाएर मेटाबोलिजम भएपछि जुन खराब तत्वहरु निस्कन्छ, त्यो सबै सफाई गर्ने अर्थात खराब चीजको समेत उचित व्यवस्थापन गर्ने काम गर्छ । अर्थात ‘डिटोक्सिट’ गर्ने काम गर्छ ।

त्यस्तै पित्त बनाउने काम पनि कलेजोको हुन्छ । हामीले खाएको कतिपय औषधिहरुलाई खाएर काम काम गरिसकेपछि फाल्ने काम पनि अर्थात ‘डिटक्सीफिकेसन’ पनि कलेजोले नै गर्छ ।

त्यस्तै हाम्रो शरीरका लागि आवश्यक हर्मोन बनाउने देखि ‘भिटामिन डी’ बनाउने काम पनि कलेजोले गर्छ ।

कलेजो नभईकन मानिसको बाच्ने सम्भावना नै हुँदैन । तर यो मात्रै यस्तो अंग हो जहाँ रगतको सप्लाई गर्ने प्रणाली दोहोरो हुन्छ । रगतका लागि दुईवटा मुटुको धमनीबाट आउने र अर्को पेटको रगत जाने नलि हुन्छ ।

अर्थात एउटा नलीले अलि काम गरेको छैन भने पनि अर्कोले गर्छ । कलेजो यस्तो अंग हो जो पलाउने क्षमता राख्छ । काटेको कलेजो होस वा कहिलेकाँही बिग्रिएको कलेजोहोस उपचार भएको खण्डमा तत्काल पलाउछ र पुरानै अवस्थामा पनि काम गर्न सक्छ ।

अर्को भनेको यसको पलाउने क्यापासिटी हुन्छ । केही मात्रामा विग्रिएको छ भने पुन पलाउने काम पनि यसले गर्छ । यसले व्याक्टेरिया सफा गर्ने छान्ने काम पनि गर्छ । व्याक्टेरिया खाएका छौँ भने पेटले छान्न सकेन भने कलेजोमा जान्छ । त्यहाँबाट पनि सफा हुने काम गर्छ ।

कलेजो कसरी बिग्रन्छ ?

कलेजो विग्रने धेरै किसिमका कारणहरु छन् । तर यसलाई बुझनका लागि हामी बिग्रने प्रक्रियालाई पनि दुई भागमा बाँढेर हेर्न सक्छौँ । एउटा ‘एक्युट लिभर फेलियर ‘र अर्को ‘क्रोनिक लिभर फेलियर ‘ ।

‘एक्युट लिभर फेलियर’ भनेको एक दुई दिन अघिसम्म सम्म केही नभएको तर आज एक्कासी बिग्रिएको अवस्था हो । अर्थात केही नभएको कलेजो एक्कासी विग्रने अवस्था ।

दोस्रो भनेको कुनै कारणले बर्षौ देखि विस्तारै देखिने समस्या अर्थात ‘क्रोनिक’अवस्था । अल्कोहल नियमित रुपमा बढी खाने व्यक्ति तथा हेपाटाइटिस बी र सी भएका व्यक्तिलाई बर्षौ पछि यस्तो समस्या आउन सक्छ ।

ती बाहेक जन्मजात समस्या पनि हुनसक्छन् ।

कसरी हुन्छ ‘एक्वीट फेलियर’ ?
एक्वीट फेलियरको अवस्था भनेको एक दिन अघिसम्म फिट छ । तर कुनै एक्कासी विग्रन सक्छ । जस्तो की पोइजनिङको कारण, प्यारासिटामोलको ओभर डोज भयो कलेजो एक्कासी विग्रन सक्छ । त्यस्तै विषालु च्याउ खाँदा पनि कलेजो एक्कासी बिग्रन सक्छ । र यो अवस्थामा कलेजो प्रत्यारोपण गर्नुपर्ने अवस्था हुनसक्छ ।

कहिलेकाँही गर्भवती अवस्थामा आउन सक्ने कुनै स्वास्थ्य समस्याले पनि कलेजोमा तत्कालै असर गर्न सक्छ । यसलाई हामी ‘एक्युट फ्याटी लिभर अफ प्रेग्नेन्सी’ भनेर चिन्दछौँ । जसले तत्काल कलेजो फेल गराउँन सक्छ ।

त्यस्तै ‘फिकोओरललुप’ अर्थात खाना खाने समयमा त्यो जिवाणु खानाबाट शरीरमा प्रवेश गरी कलेजोमा पुगी गर्ने असर जसलाई हामी हेपाटाइटिस के र इ भन्छौँ । त्यसले गर्दा पनि एक्युट लिभर फेलियर हुनसक्छ । गर्भवती अवस्थामा के र गर्भवती नहुँदा इ भयो भने कलेजो पनि पूर्ण रुपमा एक्युट लिभर फेलियर हुने सम्भावना छ ।

कसरी हुन्छ क्रोनिक लिभर फेलियर ?
कलेजोलाई विगार्ने तत्वले लामो समय देखि काम गरिरहेको छ रुपमा अर्थात दीर्घरुपमा काम गरिरहेको छ भने त्यसलाई हामी क्रोनिक भन्दछौँ लिभर डिजिज भन्दछौँ ।

कलेजोलाई यो अवस्थामा ल्याउने प्रमुख कारणमध्येको एक हो अल्कोहल अर्थात रक्सी सेवन । लामो समयदेखि अत्यधिक रक्सी सेवन गर्ने व्यक्तिको कलेजो विग्रन सक्छ । त्यस्तै हेप वी र सीले पनि कलेजो विगार्न मद्धत गर्छ । अर्थात लामो समयसम्म हेपाटाइटिस वि र सि भएका व्यक्तिको कलेजो फेलियर हुनसक्छ ।

कलेजो कुन अवस्थामा फेर्नुपर्छ ?
कलेजो जतिवेला काम नगर्ने अवस्थामा पुग्छ त्यतिवेला त फेर्नै पर्छ । र केही नभएको कलेजो एक्कासी विग्रन पनि सक्छ । त्यसो भयो भने तत्काल कलेजो फेर्नुपर्छ । विभिन्न रोगका कारण पनि कलेजो छिटो विग्रने र फेर्नु पर्ने अवस्थामा रहेको पाइन्छ । त्यसबाहेक क्रोनिक समस्याबाट विग्रदै गएको कलेजोमा पनि फेर्नुपर्ने अवस्था आउनसक्छ ।

त्यसो त नेपालमा पनि कलेजो प्रत्यारोपण सुरु भएको छ । अव विस्तारै यसले गति लिन्छ । र फेर्नुपर्ने हरेक व्यक्तिले सो सेवा नेपालबाटै पाउन सक्छन् ।

मासु रक्सी नखानेमा कलेजोको समस्या हुन्छ किन ?
कलेजो फेलियर हुने विभिन्न कारण मध्ये एउटा प्रमुख कारण रक्सी हो । यसको मतलव यो होइन कि रक्सी नखाने मानिसलाई कलेजो फेलियर हुदैन भन्ने ।

हेप वि सी होला, बंषाणुगत कारण होला, यस्ता अन्य कारणले पनि कलेजोमा असर गर्नसक्छ । अर्को भनेको अटो इम्युन हेपाटाइटिस भन्छौँ जो आफ्नो रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता कमजोर भएका व्यक्तिलाई देखिने समस्या हो । त्यस्ता व्यक्तिको कलेजोमा छिटो आक्रमण गर्छ ।

कतिपयमा जन्मजात नै निश्चित इन्जाइमहरुले समेत काम गरेको हुन्छ ।यस कारण पनि विग्रन सक्छ कलेजो ।

जोगिनको लागि के के गर्ने ?
कलेजो जे कारणले बिग्रन्छ त्यो गर्दै नगर्ने अर्थात, अत्यधिक रक्सी सेवन नगर्ने , हेप वि र सी छ भने नियमित रुपमा जाँच गराउने ,  नियमित रुपमा परीक्षण गर्ने र डाक्टरको सल्लाहमा चल्ने । यी कुरामा ध्यान दिइयो भने कलेजोको समस्याबाट बच्न सकिन्छ ।

हेप सि भनेको निश्चित व्यक्तिलाई मात्रै लाग्छ । जस्तो कि लागू पदार्थको दुव्र्यसनी, जथाभावी सफासुग्गर नगरी टाटू खोप्ने मान्छे । या जन्म जात रगत चडाएर बाच्नु पर्ने रोगलागेका व्यक्तिहरुमा त्यस्तो सम्भावना हुनसक्छ । त्यो बढी छ भने समय समयमा हेप सीको जाँच गर्नुपरयो ।

हेप बी भनेको नेपाल जस्तो गरीव देशमा आमाबाट बच्चामा सर्ने हो । अब हस्पिटलमा बच्चा जन्माउदा आमाको बीच बीचमा जाँच हुन्छ । त्यसो गर्दा हेपाटाइटिसको दोस्रो तेस्रो अवस्थामा पुग्छ । कोही कस्तो हुन्छ कि नौ महिनासम्म गर्भवती हुन्छ तर हेपाटाइटिस भएको थाह छैन

‘रक्सी छोडदा रोगले पनि छोडको छ ‘

मैले मानवअंग प्रत्यारोपण केन्द्र भक्तपुर र बेलुकाको समयमा निदान अस्पतालमा काम गर्छु । यो दौरानमा म संग गजवको अनुभव छ । अत्यधिक रक्सी सेवनका कारण कलेज विग्रिएर प्रत्यारोपण गर्ने अवस्थामा पुगेकाहरु आनीबानीमा सुधार अर्थात रक्सी सेवन गर्न छाडेपछि आफसेआफ निको भएको पाएको छु ।

रक्सि खाएर कलेजो विगारी भारतमा उपचार गराउँदा गराउँदा हैरान भएकाहरु अचेल मानवअंग प्रत्यारोपण केन्द्रमा आउने गर्नुहुन्छ । सो क्रममा हामीले कलेजो विग्रनुको कारण सुनाउँछौँ र प्रत्यरोपण गर्ने लिष्टमा चडाउँछौँ । तर पालो नआउँदै उहाँको समस्या निको भइसकेको हुन्छ । अर्थात उहाँले आफू अन्तिम अवस्थामा पुगेको महसुस गर्दै जव रक्सी छाड्ने खानपानमा विशेष ध्यान दिने गर्नुहुन्छ र व्यवहारमा लागू गर्नुहुन्छ रोग हराएर जाने अवस्था हुन्छ । त्यसैले कलेजोबाट जोगिन रक्सी अनिवार्य रुपमा छाड्नुपर्छ । किनकी रक्सीले सबैभन्दा बढी ज्यान लिने दुर्घटना गराएर हो र दोस्रो कारण कलेजोरोगबाट नै हो ।

के हो लिभर सिरोसिस ?

लिभर सिरोसिस भनेका क्रोनिक लिभर अर्थात कलेजोको दीर्घरोग हो । जसमा कलेजोले गर्नुपर्ने निश्चित कामहरु नसकेर कलेजोको आकामा पनि परिवर्तन हुने अवस्था । निश्चित अवस्थामा पुगेपछि कलेजो नर्मल अवस्थामा जान सकेन भने त्यसलाई हामी सिरोसिस भन्छौँ । साइज खुम्चदै जाने र कडापन पनि आउने । निश्चित समयसम्म कलेजो फर्काउन पनि सकिन्छ । निश्चित अवधीमा भने त्यो नफर्किन पनि सक्छ । अल्कोहल, हेप वि र हेप सी यसो हुनुको मुख्य कारणमा पर्दछन् ।

प्रत्यारोपणको अवस्था ?
नेपालमा कलेजो प्रत्यारोपण सेवा शुरु भइसकेको छ । कोरियन चिकित्सकको सहयोगमा हामीले छ महिना अघि नै मानवअंग प्रत्यारोपण केन्द्र भक्तपुरमा सफलताका साथ कलेजो प्रत्यारोपण गरेका हौँ । अरु केही सरकारी अस्पतालले पनि यो सेवा सुरु गर्ने तयारीमा भएको सुनिएको छ ।

एकदमै जटिल खालको अप्रेसन भएकोले यो जुनसुकै अस्पतालले गर्न सक्दैन । हामी पनि अझै केही प्रत्यारोपण विदेशी विज्ञको निगरानीमा गर्न चाहन्छौँ । नेपालमा कलेजो प्रत्यारोपण सम्भव छ भन्ने कुरा गत डिसेम्बर महिनामा भएको केसले स्पष्ट भएको छ र यहाँ यहाँको उपचार खर्च छिमेकी मुलुकमा भन्दा सस्तो छ । नेपालमा कलेजोको प्रत्यारोपणका लागि अहिले झण्डै २५ लाख रुपैयाँ जति लाग्ने अनुमान छ ।

# कलोजो प्रत्यारोपण फिजिसियन डा. गुरुवाचार्यलाई मानवअंग प्रत्यारोपण केन्द्र भक्तपुर र निदान अस्पताल ललितपुरमा भेटन सकिन्छ ।

बोल्न सक्ने बच्चालाई टन्सिल भयो भने थाहा पाउन सकिन्छ । तर, बोल्न नसक्ने बच्चाहरुमा टन्सिल भएको थाहा पाउन कठिन हुन्छ । हाम्रो शरीरमा टन्सिलको पनि महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । यसको काम रोग लगाउने कीटाणुहरुको पहिचान गरी त्यसविरुद्ध काम गर्ने ‘एन्टीबडी’ उत्पादन गरी कीटाणु नियन्त्रण गर्नु हो । यसरी एन्टीबडी निकाल्नका लागि टन्सिलभित्र बी सेल भनिने विशेष कोषहरुको संख्यामा अत्यधिक वृद्धि हुन्छ । जसका कारण टन्सिल ठूलो हुन जान्छ । टन्सिल ठूलो भयो भन्दैमा त्यसलाई रोगको रुपमा भने बुझ्नु हुँदैन । तर, चिकित्सककहाँ परीक्षण गराउनु भने आवश्यक हुन्छ । टन्सिल बढेर केहिलेकाहीँ बच्चाहरुमा बाथ मुटुरोगसमेत लाग्न सक्छ ।

उपचार :

१. टन्सिलाइटिसको प्रथम उपचार भनेको कीटाणुविरुद्ध एन्टिवायोटिक प्रयोग गर्ने हो । भाइरसले संक्रमण गरेको रहेछ भने त झन् त्यो पनि आवश्यक पर्दैन । चिकित्सकको सल्लाहबमोजीम सामान्य उपचारबाट नै टन्सिलाइटिस निको हुन्छ ।

२. टन्सिल ठूलो भयो भन्दैमा त्यसलाई रागको रुपमा बुझ्नु हुँदैन । टन्सिलाइटिस भएकै कारणले अप्रेसन गर्नुपर्ने भन्ने हुँदैन ।

३. मुखमा देखिने टन्सिलजस्तै नदेखिने अन्य टन्सिलहरु पनि नाक र मुखको वरपर रहेका हुन्छन् । तीमध्ये फ्याड्सिको माथिपट्टि रहेको एडिनोइड टन्सिल वा हामीले अहिलेसम्म छलफल गरेको देखिने टन्सिलको आकार अत्यधिक अवरोध गर्न सक्छ ।

४. छन्सिलको कारणले गर्दा अत्यधिक धुर्ने, झस्किरहने, निद्रा नपुग्ने हुँदा दिउँसो पनि निदाउने, पढाइमा कमजोर बन्नेजस्ता समस्या आउन सक्छ । यस्तो अवस्थामा भने अप्रेसन गरेर बढेको टन्सिल फाल्नुपर्ने हुन्छ ।

पायल्स यस्तो रोग हो जसमा गुद्वारको बाहिरी र भित्री भागमा मुसाजस्तो मासु पलाउने गर्दछ । यी मुसाबाट थुप्रैपटक रगत निस्कन्छ र पीडा पनि हुने गर्दछ । कहिले काँही बल लगाउँदा यी मुसा बाहिर निस्कने गर्दछन् ।

आयुर्वेदिक एक्सपर्ट र व्यवसायी डा. अबरार मुल्तानीका अनुसार खानपिन र जीवनशैलीका कारण धेरैजसो मानिसलाई पायल्सको समस्या हुने गर्दछ तर यसको पछाडि वंशानुगत इतिहास पनि हुनसक्छ ।

पायल्स हुने ५ कारणः

१. कब्जियतः

यो पायल्स हुने सबैभन्दा ठूलो कारण हो । पेट राम्रोसँग सफा नहुँदा गुद्वारमा मासुको डल्लो पलाउने गर्दछ ।

२. बसेर गर्नुपर्ने कामः

धेरै बेरसम्म बसिरहनुपर्ने कामले पनि पायल्सको समस्या हुनसक्छ ।

३. गर्भावस्थाः

गर्भावस्थाको क्रममा पाचन समस्या हुने गर्दछ । यसले गर्दा थुप्रै महिलालाई पायल्सको समस्या हुने गर्दछ ।

४. जीवनशैलीः

धुम्रपान, मद्यपान, जंक फूडजस्ता खानेकुरा धेरै खाँदा पनि पाचन क्रिया बिग्रने गर्दछ र पायल्स हुने गर्दछ ।

५. वंशानुगतः

परिवारमा कसैलाई समस्या छ भने आउने पीढिलाई पनि यो हुने सम्भावना हुन्छ ।

उपचारका तरिकाः

नीमको कोमल पातलाई घ्यूमा भुटेर त्यसमा थोरै कपुर हाल्नुहोस् र पायल्सको मासुमा लगाउनुहोस् ।

कालोमरिच र कालो जिराको पाउडर आधा चम्चा दैनिक महसँगै खाँदा पाइल्सबाट राहत पाइन्छ ।

लौकाको पातलाई पिसेर पायल्सको मासुमा नियमित लगाउँदा केही दिनमा फाइदा हुनथाल्छ ।

तुलसीको पातलाई पानीसँग पिसेर लगाउँदा जलनबाट राहत महसुस हुन्छ । पलाएको मासु पनि बिस्तारै ठिक हुन्छ ।

अमलाको पाउडरलाई पानीमा घोलेर रातभरी माटोको भाँडोमा राख्नुहोस् । बिहान मिश्री मिसाएर पिउनुहोस् ।

काँचो प्याजलाई मसिनो आँचमा भुट्नुहोस् । यसको पेस्ट बनाएर मासु पलाएको ठाउँमा लगाउँदा केही दिनभित्र फाइदा हुन्छ ।

चियाको पत्ती पिसेर पेस्ट बनाउनुहोस् र त्यसलाई तातो बनाएर मासु पलाएको ठाउँमा लगाउनुहोस् । केही दिनमा मासु सुक्नेछ ।

एक मुट्ठी कालो तिललाई एक कचौरा दहिसँग दैनिक खाँदा रगत आउने पायल्सको समस्यामा फाइदा पुर्याउँछ ।

मेहेन्दीको पातलाई पानीमा पिसेर लगाउँदा केही दिनमा पलाएको मासु सुक्ने गर्दछ ।

डा. ध्रुवमान श्रेष्ठ

मन उदास हुनु, डर लागिरहनु, आत्मग्लानीले घेरिनु, एकोहोरो हुनु जस्ता लक्षण डिप्रेसनका संकेत हुन् । हाम्रो समाजले डिप्रेसनलाई रोग मानी त्यसबाट बच्न उपचार विधि अपनाउनुपर्छ भन्ने कुरालाई अझै सहज रुपमा स्वीकार गरिसकेको छैन । मानिस हरबखत उदास हुनु मानसिक रोग हुन सक्छ । डिप्रेसन भनेको उदासीको अवस्था नै हो। मन भारी हुने, कुनै उमङ्ग नरहने, हीनताबोधले गाँज्ने जस्ता उदासीका संकेत दुई हप्ताभन्दा बढी समयसम्म कायम रहे त्यो डिप्रेसनको अवस्था हुन सक्छ । डिप्रेसन जुनसुकै उमेर वा लिङ्गका मानिसलाई हुन सक्छ । १० जनामध्ये एक जनालाई डिप्रेसन हुने गरेको विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय अनुसन्धानहरुले देखाएका छन्। तसर्थ डिप्रेसनको समस्या विश्वव्यापी रुपमा चासो र चिन्ताको विषय बन्दै गएको छ । डिप्रेसनको उपचार हुन्छ। तर, यो अवस्थालाई बेलैमा पहिचान गरेर उपचारतर्फ लाग्नुपर्छ । डिप्रेसनका लक्षण, उपचार र रोकथामका उपाय निम्नानुसार छन् ।

लक्षणहरु

१. थोरै वा धेरै सुत्ने,

२. अरुले देख्दा  हरबखत बेचैन वा सुस्त देखिने,

३. निर्णय लिन वा एकाग्र हुन नसक्ने,

४. दिनभरि नै उदास रहने,

६. आफूप्रति ग्लानि महसुस हुने र आफू बिनाकामको भएको महसुस भइरहने,

७. हरबखत थकान महसुस हुने,

८. भोक नलाग्ने, खानाको रुचीमा परिवर्तन हुने,

९. वजन घट्ने,

१०. बारम्बार मृत्युको बारेमा सोच्ने,

११. आफूलाई मन पर्ने कामहरुमा पनि मन लाग्न छोड्ने,

१२. खुसी हुन नसक्नु र कुनै कुराले मनमा उमंग नजाग्नु ।

हाम्रो मस्तिष्कमा ‘न्युरोट्रान्समिटर’ भनिने केही रसायन हुन्छ, जसले मानसिक अवस्थालाई सन्तुलनमा राख्ने काम गर्छ । यदि, मस्तिष्कमा यस्ता रसायन पर्याप्त मात्रामा नभए डिप्रेसन हुन्छ । कुनै समयमा परिवारका कसैलाई यस्तो रोग लागेको भए र बाल्यअवस्थामा गहिरो मानसिक चोट परेको भए डिप्रेसन हुने सम्भावना रहन्छ । यस्तै, बृद्ध अवस्था, दीर्घकालीन रोग र मानसिक तनाबका कारण मानिस डिप्रेसनमा जान्छ । कुनै पनि व्यक्तिमा दुई हप्ता वा लामो अवधिसम्म माथि उल्लेख गरिएका लक्षणहरु देखा परेमा डिप्रेसन भएको अनुमान गर्न सकिन्छ । समयमा उपचार गरिएन भने यी लक्षणहरु हप्ता, महिना वा वर्षौंसम्म रहन सक्छन् र स्वास्थ्यमा गम्भीर असर देखा पर्न सक्छ ।

उपचार

डिप्रेसनको समस्या भएका अधिकांस मानिस र परिवारका सदस्य यसलाई लुकाउने कोसिस गर्छन् । अधिकांसलाई डिप्रेसनको उपचार हुन्छ भन्ने थाहा पनि हुँदैन । थाहा भएकाहरु डिप्रेसनलाई रोगभन्दा पनि सामान्य समस्याका रुपमा लिन्छन् । फेरि डिप्रेसन भयो भन्ने कुरालाई ‘पागलपन’सँग जोडेर हेर्ने गरिन्छ । जसले गर्दा सकेसम्म यो समस्या परिवारभन्दा बाहिर नजाओस् भन्ने चाहन्छन् मानिसहरु । ठूलो समस्या भनेकै यही सोच हो । यदि डिप्रेसन पनि रोग हो र उपचारबाट निको हुन्छ भन्ने चेतना फैलिन सके धेरैले यसबाट मुक्ति पाउन सक्छन् । डिप्रेसनको उपचार अन्य रोगको उपचार जस्तो सहज हुँदैन । डिप्रेसनको उपचार दुई तरिकाबाट गरिन्छ । एउटा विशेषज्ञ परामर्शबाट र अर्को औषधिको प्रयोगबाट ।

१. औषधि–उपचार

डिप्रेसनका रोगीलाई औषधिले चट्टै निको पार्छ भन्ने हुँदैन । कुन कारणबाट बिरामी डिप्रेसनमा गएको हो त्यो कुरामा सुधार आउन सकेन भने औषधिको प्रयोग गरेपछि पनि बिरामी पुनः डिप्रेसनमा जान सक्छ । डिप्रेसनका बिरामीलाई दिइने ‘एन्टिडिप्रेसेन्ट’ले बिरामीको सोचाइमा असर पार्ने मस्तिष्कको रसायनहरुको क्रियाकलापमा वृद्धि गराउँछ । प्रायःजस्तो यस्ता औषधि ६ महिनासम्म लिनुपर्ने हुन्छ । तर, बिरामीको अवस्था र रोगको जटिलता वा उमेरका आधारमा यस्ता औषधि लामो समयसम्म सेवन गर्नुपर्ने पनि हुन सक्छ ।

२. परामर्श / थेरापी

बिरामी के कारणले डिप्रेसनमा गएको हो भन्ने कारण पत्ता लगाउनु नै आधा रोग निको गराउन सक्नु हो । विशेषज्ञ परामर्शदाता तथा मनोचिकित्सकहरुले डिप्रेसनको कारण पत्ता लगाउन र बिरामीलाई त्यसबाट बाहिर निकाल्न ठूलो भूमिका खेल्छन् । अरु रोगजस्तो वैज्ञानिक ल्याब परीक्षणबाट डिप्रेसनको कारण पत्ता लाग्ने भन्ने हुँदैन । यो समस्या मानसिक अवस्थासँग जोडिएको हुनाले उचित परामर्श नै रोग निको पार्ने पहिलो आधार हो । औषधिको प्रयोग नगरी डिप्रेसन हटाउने मुख्य विधि यस्ता छन् ।

कग्निटिभ विहेभियर थेरापी (सिबिटी)

विभिन्न प्रश्नावली तथा अभ्यासहरुको माध्यमबाट रोगीले सोच्ने शैलीको व्यक्तिगत मूल्यांकन गर्ने प्रक्रियालाई कग्निटिभ विहेभियर थेरापी भनिन्छ । यसले परिस्थितिलाई भिन्न ढंगले हेर्ने तथा त्यसलाई समाधान गर्ने सीप सिकाउँछ ।

इन्टरपर्सनल थेरापी

बिरामीका आपसी सम्बन्ध र मनभित्रका कुरामा केन्द्रित भएर समस्या पत्ता लगाउने विधिलाई इन्टरपर्सनल थेरापी भनिन्छ । कतिपय गोप्य र मनभित्र गडेको कुरा वा गहिरो चोटहरुबारे बिरामीलाई कुराकानी गर्न गाह्रो भइरहेको हुन सक्छ । त्यस्ता समस्याले मानिसलाई उदास बनाएको हुन्छ । मनभित्र गडेर बसेका र बाहिर भन्न नखोजिएका कुरालाई खोतल्ने र त्यसबाट राहत दिलाउने कोसिस परामर्शदाता ÷ मनोचिकित्सकले गर्छन् ।

इलेक्ट्रो कन्भल्सिङ थेरापी (इसिटी) विद्युतीय झट्काको प्रयोग

डिप्रेसनको बिरामी औषधि र परामर्शले समेत नछुने अवस्थामा पुगिसकेको छ भने विद्युतीय झड्का अर्थात् इलेक्ट्रो कन्भल्सिङ थेरापी (इसिटी) को प्रयोग गरिन्छ । इसिटीलाई अन्तिम उपायका रुपमा लिइन्छ। बिरामी गम्भीर अवस्थामा पुगिसकेको छ भने मस्तिष्कमा विद्युतीय झड्का दिने गरिन्छ ।

रोकथामका उपाय

– शारीरीक रुपमा सक्रिय रहने,

– रमाइला कामका लागि समय निकाल्ने,

– आफ्ना सहयोगीहरुमाझ समय बिताउने,

– योग/ध्यान गर्ने,

– अत्यन्त महत्वाकांक्षी नहुने,

– सन्तुलित एवं पोषणयुक्त खानेकुरा खाने,

– धूमपान र मध्यपानको लतमा नपर्ने,

– उदासीका कुनै लक्षण देखा परे विशेषज्ञ चिकित्सकको परामर्श लिने ।

• डा. ध्रुवमान श्रेष्ठ, मानसिकरोग विशेषज्ञ, ब्लुक्रस अस्पताल